ЛεsinyorÉ fÉlÉ: Abuubakari ka kalifaya daliluya la

I k’a dÉn kumakεla dÉw ye abuubakari kakalifaya sabati ni nasuw ye kabÉ kurana ni hadiisa kÉnÉ, an bε n’o na famaw yira ni sinsinni ye a suruЛali la an b’a daminε suna na “hadiisa” k’a sabu kε ale walanwalannen do kosÉbε, ani k’a sabuk kurana aayaw sεmεnen do, a ka kalifaya gilanni na asεmenentε a ka kalifaya sabatili la.

Nasu fÉlÉ:suna fÉlÉ:hadiisafÉlÉ:

Nasu fÉlÉ:  kira ko (ki-so) a ka bana na a faatola min na: a ye Abubakari yamaroya a ka seli ni mÉgÉw ye.

( مروا ابابكر فليصل بالناس)

DÉw y’a ye k’a fÉ ni hadiisa in bε Abuubakari ka kalifaya jira, hali n’a y’a sÉrÉ o dogolen don k’a sÉrÉ a ma kε danfara ye seli Alimamiya ni mantow ka Alimamiya ni ЛÉgÉn cε.

U y’u ka daliliya kε ni sahaaba dÉw ka kuma ye Abubakari fε n’o ye:

((ارتضاك رسول الله لد يننا, أفلا  نرضاك لدنيانا؟!))

Ko kira jiЛεna I ma k’I k’ an ka diinε ЛεmÉgÉ ye a f’ an tε jiЛε I ma ka kε an ka jiЛε ЛεmÉgÉ ye. Wa min ye kabako ye ni kumakan laabaa in na, o ye kuma in danbeyali ye ka taa Ali Bunu Abii tÉÉkibi ma ([1])!!

Mankan wililen hakε dÉ bε ni kuma dafε ani Abubakari ka yamaroyali in kira fε, o manka wililen bε hadiisa in laЛini bεε tunu ani jaabi fεn o fεn n’o de bε bÉ hadiisa in kÉnÉ a b’o bεε kunu:

Manka fÉlÉ: o ye k’a fÉ ko danfara tε seli Alimaamiya ni jama kuntikiya ni ЛÉgÉn cε o ye kabako ye kosÉbε min kabakoya ka bon ka tεmε o fana kan, o ye Jurujaani ka kumakan ye min b’a fÉ ko:

(لا قائل بالفصل)([2])

Maa si teyi min baa fÉ ko danfara bε ЛεmÉgÉya fila in ni ЛÉgÉnЛε cε. Alimaamiya seli la, ani jiЛε kuntikiya.

Ibinu Hazimu y’a jira kεnε kan ko ni ko fila sumali ЛÉgÉn ma k’a sÉrÉ suku kelen tε, o dun ye filiba ye, a ko: ni maa min y’a fÉ ko Abubakari kεra adamadenw ka ЛεmÉgÉ ye fεn bεε la-jama kuntikiya- walima jama kuntigiya k’a sabu kε a kεli ye seli Alimaami ye, o ye nkalon ye daginεЛa yεrε la, sabu a tε se ka fÉ ko maa o maa n’o kεra seli Alimaami ye k’o de bε kε Alimaami ye kalifaya hukumu kÉnÉ. Sabu maa min bε se kalan na ka tεmε bεε kan o bε se ka kε seli Alimaami ye hali n’o kεra siya wεrε ye walima Arabu. Unka ni kalifaya ma kan ni maa si ye, sabu kurayishikaw dama de ka kan ni kalifaya ye, cogo jumε sumaЛÉgÉna bε kε fεn fila ni ЛÉgÉn cε minu tε kelen ye”?!([3])

Shεki Abu Zahara bε ni ЛÉgÉna sumaЛÉgÉnna bali ani k’a kε dalilu ye a b’o fana bali a b’a fÉ: ko maa dÉw ye tali kε ni nasu in na ka Abubakari ka kalifaya yira n’o ye silamaw ka kow la u ka kumakεlaw y’u kanto:

( لقد رضيه عليه السلا م لد يننا, أفلا نرضاه لدنيانا)

Ko kira jirenna n’a ye k’a kε an ka diinε ЛεmÉgÉ ye, a f’ an tε jiЛε n’a ye k’a kε an ka diЛε ЛεmÉgÉ ye. Unka u ye fεn sabati min mankan ni sabati ye, sabu jiЛε taabolo polotiki ЛεmÉgÉya o ni bato ЛεmÉgÉya tε kelen ye taamashiЛε tε banke o la. min bε ni bεε san fε, fεn ma kε sakiifa (ЛÉgÉnlajεrε cibaa kεlen k’u gεn) kεnε kan, sakiifa kεnε min ni muhaajiruunaw ni AnisÉÉruw ye ЛÉgÉn sama sama kε kaliifa bÉyÉrÉko la kabiilaw cεla, k’u t’o ЛÉgÉn sama sama na mÉgÉ dÉ y’i kanto jama na, ka daliluya kε ni kumakan tεmεnnen ye, k’a sÉrÉ u ma dancε sigi seli Alimaamiya, ni silamaw kunko tali Alimaamiya ni ЛÉgÉn cε.”([4])

Min bε jate minε kuma in na o ye hadiisa in danbeyali ye ka taa Ali ma (ki-so) o tiЛε yÉrÉ ka jan kÉsÉbε, o kuma in tiЛε tε sÉrÉ o la, k’a sabu kε suna kitaabu kεnεmaw ye min sabati ko Ali ma wotε kε Abubakari ye fÉ kalo wÉÉrÉ tεmεnen kÉ fε”([5]) I n’a fÉ kuma min minεna ka bÉ Ali la, o n’o tε kelen ye, (a ka jaabi) tuma min na u ka daliluya in kuma sera a ma, k’a fÉ ko kurayishiw de ye kira ka mÉgÉw n’a ka sÉmÉgÉw ye ani maa min ka kan ni ЛεmÉgÉya ye a ko:(ki-so)

( احتجوا بالشجرة و أضاعوا الثمرة)([6])

U ye daliluya kε ni jirisun ye k’a den tunu.

Mankan filana: I k’a dÉn seli Alimaamiya sunamÉgÉw ka kalan taabolo la fusamaciya nafa foyi tε jate o la, u ka fiku (diinε faamuya) b’a ben ka fusamaci bila kÉ fε a ka fusa ni min ye k’o bila Лεfε, wa ali taabolo in b’a daga faasiku (jÉgÉjugu ni faajiruti-εnnikεla) ka kε Ala ЛεsiraЛε jÉnw ni Лumankεlaw ka Alimaami ye. A ye seli Лumakεla bεε kÉ fε ani faajiru (tiεnnikεla) bεε kÉ f ε.

 (صلوا وراء كل بر وفاجر)

Mankan-saban: Ahamadu ni Musilimu ani Abuu daawuda ni Ibinu Maaja ani Nisayi, ko Abudu Rahamani Bunu Awufu kεra silamaw ka Alimaami ye k’a sÉrÉ kira yεrε b’u cεla”([7]) (ki-so).

Ni hadiisa in bε hadiisa sabati min bε Abubakari ka Alimaamiya, yira, I n’a fÉ a bεna cogo min na, o tuma dalilu ye Abudu Rahamaani Bunu Awufu fana yira, sabu o bilali Alimaamiya la o de kafusa n’a Лε lajεli kε kow sumali la ЛÉgÉn n’a ([8])

Manka naani na: SÉhiihu bukaari kÉnÉ: saalimu min ye Abii Huzayifa ka jÉn ye (maralimÉgÉ) o tun bε muhaajiruuna fÉlow, ni kira ka sahaabaw laseli kuuba misiri kÉnÉ k’a sÉrÉ Abubakari ni Umaru ni Abuu salima ni Aamuru Bunu Rabiiya b’u cεla.”([9])

Umaru bunu Aasi tun ye ЛεmÉgÉ ye(zaatu salaasilu) kεledenw kuna, w’ ale de tun y’u ka Alimaami ye seli la, f’a ye seli dÉw kε n’u ye k’a sÉrÉ a bε janaaba la, k’a sÉrÉ Abubalari n’i Umaru ani Abuu ubiyida b’u cεla»([10])

Yala daliluya bε kε k’a fÉ saalimu ni Umaru Bunu Aasi ka fusa ni Abuubakari ni Umaru ni Abii Ubayida ye wa, wa yala A bε se ka fÉ k’a ka kan ni kalifaya ye ka tεmε olu kan wa?.

Mankan duuru na: an b’o kolosi pÉЛi(tÉmi) nataw la:A sabatila hadisa sira bεε la ni lakalili dafalen ye ko tuma min na Abuubakari ye seli daminε ko kira bÉla (ki-so) k’a sÉrÉ a dulonnen do cε fila kan na, n’o ye Ali ani fadilu Bunu Abaasi ye Abuubakari teruna ka taa kÉ fε ka bÉ a jÉyÉrÉ la k’a sÉrÉ a bε kira kÉfε ka seli, kira kinibolo yanfan fε.

A- Abuu Faraji Ibinu Jawuzi ye ni sabati sεgεsεgεli bolo ma, kitaabu dÉ kÉnÉ a y’a dansiki kε ni ko in kama a y’a tilan ka taa bonda saba la, a ye bonda fÉlo kε kira ka bÉli (ki-so) sabatili ye ka taa seli in na ani Abuubakari seginni ka taa kÉfε, k’a bÉ Alimaamiya la, a ye bonda filana kεrεnkεrεn fiku dÉnnaw ka (faraЛÉgÉnkan) walan walanni kuma kan, a ye Abuu hunayifa ni Maaliki ni shaafiyu ni Ahamadu tÉkÉw fÉ fiku dÉnaw la. Bonda sabanana kibaroya minu b’a jira ko Abuubakari selila ni mÉgÉw ye, a b’o lagosi, w’a dÉnibaa minu y’o fÉ a b’olu wele k’u mankutu ko kanagεlεnw do ani nindingÉn mÉgÉw.”([11])

Asikalaani ko: ko hadiisaw cayala ka bÉ Ayisha la ni tigεnkan ye ko kira de selila ni mÉgÉw ye, ni seli in na “A kεra Alimaami ye seli in na”.([12])

Kabiini yan mÉgÉ dÉw ko:n’an ye hadiisa (baro) laban in lajε an bε daliluya kε ka hadiisa in bÉyÉrÉ Лini ani nakasi ni dεsε (dafabaliya ani kuntaalasuruЛa)min bε hadiisa in na, k’o Лinini o ye k’a fÉ kira (ki-so)tuma min na a fari laafiyala a kan n’a ye fangan sÉrÉ a bÉÉra fÉ ka taa misiri la, a bilala Лεfε ka Abubakari lataa kÉ fε ka b’a pilasi la, a yεrε y’a jÉ a pilasi la. N’a y’a sÉrÉ Abubakari ka Alimaamiya tun ye kira ka yamaroya ye, a tun n’a toyi ka kε Alimaami ye a yεrε ka seli a kÉ fε in’a fÉ a selila Abudu Rahamaani Bunu awufu kÉfε cogo min na.”([13])

B-min bε kuma tεmεlen in son ji la o minεna ka bÉ Ibunu Abaasi la, ko yani Bilaali ka seli in weele kira ko:(ki-so)

(ادعوا عليا) فقالت عائشة:لو دعوت ابابكر! وقالت حفصة:لو دعوت عمر! وقالت أم الفضل لو دعوت العباس! فلما اجتمعوا رفع رسول الله صلى الله عليه واله وسلم رأسه فلم ير عليا)([14])

A ko a ye Ali weele,Aayisha ko:n’I tun ye Abu-ubakari weele! Hafusa ko ni tun ye Umaru weele, Umu fadilu ko ni tun ye Abaasu weele tuma min na u farala ЛÉgÉn kan kira y’a kun kÉrÉta a ma Ali ye!!

C- ni bε fεn bεεlajεlen sabati min minana Ali la (ki) ko a tun b’a fÉ:

ان عائشة هي التي أمرت بلالا ان يأمر اباها ليصل بالناس, لان رسول الله صلى الله عليه واله وسلم قال: (ليصل بهم أحدهم) ولم يعين.

Ko Aayisha de ye Bilaali yamaroya k’a k’a fÉ a faa ye a ka seli ni mÉgÉw ye ko sabu kira ko (ki-so)ko mÉgÉ dÉ ka seli ni mÉgÉw ye k’a sÉrÉ a ma mÉgÉ suganti.Ali tun kεrε a b’o f’a ka sahaabaw ye u ka fεrεli caama na Ali tun b’a fÉ (ki) ko Ala ka cibaa (kiso)muna, a tun b’a fÉ:

(إنكن لصويحبات يوسف)

I k’a dÉn aw ye Yusufu jeЛÉgÉn musoniw ye fÉ n’a kεra kalalafili ye kana ni lahalaya in ma ani dimi jirali lahaalaya la, sabu ale Aayisha ni Hafusa olu fila de sinna k’u faw suganti k’o bεna ni kira bÉli ye (ki-so-) a y’a pilasi ta ni k’a bÉ Alimaami jÉyÉrÉ la (miiraabu)”([15])

Ni cogo min filε, cogoya do min ni minεni ka kan ka kε n’a ye ka baara kε n’a ye, wa nasu in nafa si tε sÉrÉ, ani ko kεlen kεnεkan, o fana nafa si tε sÉrÉ k’o toyi k’a sabu kε walanwanlanni tεmεnnen in ye w’a bε se ka Лa an ka kÉlÉsili dÉw fara tεmεnen in kan min nafa tε dÉgÉya.

O kÉlÉsili dÉ ye : fÉngonЛÉgÉnЛaba ye ЛÉgÉn sama sama min bε hadiisaw ni ЛÉgÉn cε ni kεlen in kan Ibunu Hajari Asikalani ye ЛεfÉli k’o la ka tila k’a laЛini k’a bε bεnЛÉgÉnЛa kε o hadiisaw ni ЛÉgÉn cε cεsiri kÉ fε.([16])

O dÉ ye:mÉgÉdÉw ka kÉlÉsili ye minu bε haadiisa bεε nkalotigiya, olu ko, ko hadiisa in mankεnε k’a sabu kε a minεni ye ka bÉ Aayisha la:([17]) o de koson a dalilu ma tilen.

A dÉ ye ko Ibunu Abaasi ye Aayisha ka hadiisa in lagosi ni kekuya ye hadiisa lakalibaaw m’o kÉlÉsi, tunma min na ni Aayisha b’a fÉ a ka hadiisa kÉnÉ ko:

( خرج النبي يتهادى بين رجلين احد هما الفضل بن العباس…)

Kira bÉÉra (ki-so) k’a sÉrÉ a sinsinsinnen do cε fila ni ЛÉgÉn cε k’o dÉlakelen ye Fadulu Bunu Abaasi ye k’a sÉrÉ a tε cε filanan tÉkÉ fÉ, tuma min mÉgÉw dÉlakelen ye kuma in jira Abudulayi Bunu Abaasi la, Ibinu Abaasu k’a ma, yala I bε cε filanan dÉn wa min tÉgÉ ma fÉ Aayisha fε?.

A y’a kanto, ayi .(unun)

Ibinu Abaasu ko, o ye Ali Bunu Abuu TÉÉlibi ye, unka Aayisha dusu tun tÉÉrÉlen bε Ali kÉrÉ a tun tε hεεrε kanu ni Ali ye.”([18])

Mankan wÉÉrÉna: kokÉrÉdÉna dow ni siiradÉn-naw (sratigεdÉnbaw) kila bεε y’a jira k’afÉ ko Abubakari tun kεra kira ka bana don labanw la, a tun yamaroyalen do ka bÉ ka taa Usaama ka kεlεbolo la, kira tun kεra a bε gεlεyali kε kÉsÉbε Usaama ka kεlebolo labεnni teliyali la, o kεleyÉrÉlataga ni seli Alimaamiya bε ben cogo juma na? Sanko k’a fÉ ko kira ye taamasiЛε di ka kε kalifa ye:

Ibinu tayimiya y’a ye k’a fÉ ko sÉsÉli bε ko fila in ni ЛÉgÉn cε, a y’a nkalontigiya k’a fÉ ko Abubakari tÉgÉ tun ma fÉ Usaama ka kεlebolo la”([19])

Unka Ibinu Tayimiya ka ni ЛÉgÉnna balili o tε se ka jÉyÉrÉ in kisi ka bÉ tiЛε fÉlen in ma, n’o ye Abubakari sÉrÉli ye Usaama ka kεledenw cεla, wa Ibnu Tayimiya mana ni dalilu si ye min b’a ka kuma sÉn ji la . k’a sÉrÉ Abubakari tÉkÉ nana gafe lasili caama na minu b’a sabati k’a fÉ ko Abubakari tÉkÉ fÉra kεledenw fε. Wa Ibunu Tayimiya jεnЛÉgÉw bεε y’a fÉ ko Abubakari ka bila Лεfε ka seli ni mÉgÉw ye k’o ye tiЛε ye k’a sÉrÉ daliluya t’u bolo.

Abubakari togo fÉli balili, walima Taariku dÉna dÉw bani o lakalili ma, I k’a dÉn o bε segin ka taa olu yεrε ka sugantili ma an’u ka taasira lapasali, wa dÉwεrε si t’a la n’o tε, sabu u y’a famuya dankinεya yεrε la ko Abubakari ka Alimaamiya sabatili tε se ka Лa Abada k’a sÉrÉ a tun tÉgÉ bε Usaama ka kεledenw na, o tε se ka sabati k’a sÉrÉ Abubakari yamaroyalen do ni bÉli ye Madiina kÉnÉ kira ka faatoli tile damadÉ kÉnÉ k’a sÉrÉ a ye Usaama ka kεlεden ye k’a sÉrÉ Usaama ye kamalen (funagε) ye san tanniseegi.» ([20]) ЛÉgÉnna.

Nasuwεrεw: (kolojε-hadiisakolo)

Nasu kuma fÉbaaw kalifa sikiko la u ma nasu tεmεnen in sabati, u seginna ka taa nasu wεrε ma min jεlen do kalifa sikiko kan, unka tεЛε yεrε la nasuw do minu bε sika sika wili u yεrε la-u yεrε kan, biskiya si teyi o nasu tiЛεtikiyali la, sikaw do minu bε wili nasu nasiraw n’an kumakanw la, o nasuw la nafama o ye ni ye:

1-ko muso dÉ ye kira Лinikan (ki-so) fεn do la a y’a yamaroya k’a segin kana a feyi muso in ko :Eyi Ala ka cibaa, I y’a ye wa n’i nana ni m’I sÉrÉ yan dun?-In’afÉ a kanbε kira ka saya ma kira ko:(n’I ma n sÉrÉ yan I kana Abubakari ma”([21])

Wa ni hadiisa in, cεkÉrÉba fila benna a kan Bukaari ni Musilimu- nacogo kelen na, o ye: Ibiraahimu Ibunu Saadu y’a mnε ka b’a fa la, o y’a minε ka bÉ Muhamadu Bunu jubayiru Bunu Mutiimu la O y’a minε ka b’a fa la, Jubayiru Bunu Mutiimu ko:muso do ye kira Лinika (ki-so)…maa si ma hadiisa in minε ka bÉ sahaabaw la fÉ n’a kεra jubayiru Bunu Mutimu ye, wa maawεrε m’a minε ka bÉ jubayiru la fÉ n’a kεra a den Muhamadu ye wa maa wεrε m’a minε Muhamadu la fÉ n’a kεra sa-adu ye, (o ye Ibirahim Bunu Abudu Rahamani bunu Awufu den ye,) wa ma wεrε maa minε ka bÉ saadu la fÉ n’a kεra a den Ibiraahimu ye o kÉfε hadiisalakalilaw y’a minε ka bÉ Ibirahimu bunu sa-adu la!

Hadiisa nasira sÉsÉli: lajεko kelen pe ni hadiisa nasira la, min yÉrÉ kajan ka bÉ fεrεkε la min bε jigiyaw tiЛε, jigiya minu n’a bε Лa sirili ka kε o kan…

Jubayiru Bunu Mutiimu ye maalabilalen dÉ ye maka dayεli la, kira ye mÉgÉ minu minε ka kila k’a f’u ma, a ye taa aw ye maa labilalenw ye, wa Ale de ye Abuubakari jenЛÉgÉ ye a ye danbew ni kurayishi kibaaroyaw kalan a bolo”([22]) Aayisha tun bε weele Jubayiru la, yani kira k’a furu”([23]) (ki-so) maa dÉw ko k’olu ye maa dusukun delilenw ye, min tun bε nisongon sara ko Jubayiru tun ye maaba ye a ka mÉgÉw cεla n’o ye Bani nawufali ye, olu ye Bani umayakaw jεЛÉgÉw ye jaahiliya ni silaamaya tunma na, wa ale de ye maa duuru dÉlakelen ye (Amuru Bunu Aasi) minu dansikila Abi Muusa Ashi-ari yÉrÉ k’a kε ЛÉgÉnye mÉgÉ ye kiri tunmana, olu maa duuru ye: Jubayiru Bunu Muti-imu, ni Abudulayi Bunu Zubayiru ni Abudulahi Bunu Amuru Bunu Aasi ni Abu jahamu Bunu Huzayifa ani Abudu Rahamaani Bunu Harisu Bunu Hishamu Bunu Mugiira ye wa nunu bεε jegεlen tun do ka bÉ Ali ma (ki) o tuma na Ibinu Zubayiru den ani Abudu Rahamaani Bunu Harisu olu fila tun bε jamalu kεlεdenw na minu ye Ali kεlε (ki) Basura kÉnÉ Abudulahi Bunu Amuru an’a fa Amuru Bunu Aasi olu tun bε Mua-awiya ka mÉgÉw la, Jubayiru ni Abu Jahamu olu ye maka dayεlεli silamaw ye w’u laЛini bε Bani umayakaw fε “([24])

Mahamadu Bunu jubayiru Bunu Mutiimu: ale de y’a fÉbaga ye ko Abudu Maliku Bunu Mariwaani Ale y’a Лinika: yala anw ni aw- a kanbε Bani umayiyakaw ma-tun tε fuduulu” ([25]) mÉgÉw jεnЛÉgÉya la wa? Muha-madu Bunu Jubayiru Bunu Mutiimu y’a kanto a ma: ayi walaahi yaa Muuminuw ЛεmÉgÉ, anw tun bÉÉra k’a sÉrÉ aw b’u cεla, wa aw bolow n’anw bolow bεε tun ye kelen ye jaahiliya ni silamaya waati la ([26])

Muhamadu ye Ali ni Hasani jεgεn ka bÉ kalifaya la (ki-so) u ka kεlε la ni Mua-awiya ye, tuma mini na bεn baana u ni ЛÉgÉn cε Muhamadu tun ye nÉnabila ye Madiinεkaw ka jamakulu la ka taa Muaawiya woteli kama([27]) unka saadu Bunu Ibirahimu Bunu Abudu Rahamaani Bun awufu ale tun ye kiri tigεla ye Bani umayakaw ka masa dÉw fε Madiina([28]) KÉnÉ.

          1)        Unka a den Ibirahimu Bunu saadu ale ye ngÉniti ki ni dÉnkilidala ye a tun bε gitari fÉ (ungÉni) ni bere ye ka dÉnkili da, hadiisatiki dÉw nana k’u bεna hadiisa minε a bolo u y’a sÉrÉ a bε donkilida la u y’a toyi ka taa, Ibirahimu y’a kali k’ale tε hadiisa lakali f’a ka donkili da k’o kÉ fε a kεra silamaw ka wariso ЛεmÉgÉ ye Bagidaadi, haarun Rashidu ka yamaroya hukumu kÉnÉ.([29])

Nasu min nana ni nasira kelen in na, Ibunu Hazimu ye lajεli kε o la, an’a ЛÉgÉnnaw k’o kε nasu bangelen ye Abuubakari ka kalifaya sabatili la ([30])! unka Jurijaani ani Tafutazaani olu fila m’o fÉ k’a tεmε a nasira kan wa a daliluya ka dÉgÉn fana([31])!

Hadiisa kisε (kolo) sÉsÉli: kumakan-senpara wεrε ka taa Лεfε sεkεsεkεli siratigε la, an bε ja wεrε ye Лεfε min faamuya jεεlen do ka tεmε tεmεlen kan, sabu o bε hadiisa in bilacogo yira an na hadiisa kεnεmaw dÉnyÉrÉ la minu bÉÉra Ali kan (ki) ni hadiis in yεrε kumakan jaati ye.

Tuma min na kira nana (ki-so) SÉfiyatu ko: min ye Muuminuw Ba ye.

(يا رسول الله لكل امرأة من نسائك أهل تلجا إليهم,وانك أجليت أهلي, فان حدث حدث فإلى من؟ قال صلى الله عليه واله وسلم (إلى علي بن أبي طالب)" ([32])

A ko eyi kira I ka musu kelen o kelen somÉgÉw b’u la u bε segin ka taa minu ma I k’a dÉn e ye ne sÉmÉgÉw bonЛa ni ko dÉ kεra an ka segin ka taa jÉni ma?

Kira ko (ki-so)a ye segin ka taa Ali Bunu Abi TÉÉlibi ma. Ahamadu ye ni maafila.

Polotiki waatiw min ni fanga tun ka bon, k’a daminε kira faatuli la(ki-so) fÉ ka taa sababu kelen pe ye hadiisa fÉlÉ bÉli la an’a donni cεkÉrÉba fila ka hadiisa kÉnÉ n’o ye Bukaari, ni Musilimu ye o n’u ЛÉgÉnnaw ka sÉrÉ a ma kε hadiisa filana ye!

2- Aayisha ko:ko kira ko ale ma (ki-so)k’a t’a ka bana na.

(ادعى لي أبا بكر أباك وأخاك حتى اكتب كتابا, فإني أخاف ان يتمنى متمن ويقول قائل أنا أولى, ويأبى الله والمؤمنون إلا أبابكر). ([33])

K’a ko ale ma: Abubakari n’a balimacε weele nЛε,fÉ n ka gafe sεbε aw ye, sabu ne bε siran natabaa kana nata fÉbaa kan’a fÉ: ko ne de ka kan n’a ye (kalifaya) k’a sÉrÉ Ala ni muuminuw bε ban maa wεrε ma fÉ n’a kεra Abubakari ye.

Musilimu ye hadiisa in sira bÉ, o nasira ye nata in ye: Ubayidulaahi Bunu Sayidi y’a minε ka bÉ Yaziidu Bunu Haaruuni na, o fana y’a minε ka bÉ Ibirahimu Bunu Saadi la, o y’a minε ka bÉ SÉÉlihu Bunu kiisaani na, o fana y’a minε ka bÉ Zahari la, o fana y’a minε ka bÉ Uruwata la, o fana y’a minε ka bÉ Aayisha la.

Ibiraahiimu Bunu saadu yela ni hadiisa in nasira fana na tun, k’a sÉrÉ ale de ye hadiisa tεmεnεn tiki ye, Ale min ye ungonnitigi ni dÉnkilidala ye, wa Haaruna Rashiidu jεnЛÉgÉn do.

Unka Zahari ni Uriwata ani Aayisha olu ye maaw la jukuma ye jεnkεli la ka b É Ali fan fε.u jÉyÉrÉ kalifaya la, an’u jÉyÉrÉ Ali fan fε o ye jÉkuya kεrεnkεrεnnen ye, u jÉyÉrÉ fana Bani Haashimukaw fan fε, o ye jukuya lÉÉbÉlen ye, w’u jÉyÉrÉ nunu dÉnnen do kÉsÉbε!

Bukaari fana ye Hadiis in lakali sira wεrε fε, o bε labani Aayisha ye tun, ale Aayisha kelen de ye ni hadiisa in kunkolo ye, a nasira bεε lajεlen na.

W’a dÉ la mankanba min bε wili yan ko Hadisa in, ko shayiku fila y’a lakali ( Bukaari ni Musilimu) o tuma na ko, jigina jumε bε se ka kε hadiisa in na ?!

FÉyi ma nÉgÉ ka tεmε o jaabi kan ni maa min y’I yεrε walaka tiЛε Лinini kama, ka fεn toyi min tε tiЛε ye, tiЛε min ni maa jεεlenw y’o bange, taariku dÉnnaw ni Imaamuw la, sika foyi makan ka don olu ka danaya n’u ka tiЛεfÉ la:

Nifitowayi ko: A ka Taariku kÉnÉ: hadiisa caama minu dalen do sahaabaw la, k’u ka fusamatiya f’o la, a bεε yalamana Bani umayakaw ka fanga waati la, maa minu ka baara tun ye hadiisa bayalamali ye, u tun b’u yεrε lasuruЛa Bani umyakaw la, u b’a laЛini ka Bani Haashimukaw ladimi k’u dusukasi!

Madaayinu ko a ka kitaabu kÉnÉ min tÉgÉ ye ko Ahadaasu: ko hadiisa caama lakalila sahaabaw kun kan a bεε ye hadiisa gilannew ye tiЛa kisε kelen t’u la, fÉ kibaroya ni hadiisa nunu yalamana ka taa se diinε dungεbaw ma minu tε son unkalon ma Abada,olu kilala ka son kibaroya nunu ma ani hadiisaw, k’a sÉrÉ u b’a miiri ko tiЛε do n’u tun y’adÉn k’a fÉ ko nkalonw do u tun tεna son ka kibarÉya ni hadiisa nunu lakali, w’u tun tε na son a ka kε u ka diinε ye.

Imaamu Baakiru(ki) ko:

(حتى صار الرجل الذي يذكر بالخير, ولعله يكون ورعاً صدوقا, يحدث بأحاديث عظيمة عجيبة من تفضيل بعض من قد سلف من الولاة ولم يخلق الله تعالى شيئا منها ولا كانت وقعت, وهو يحسب أنها حق لكثرة من رواها ممن لم يعرف بالكذب ولا بقلة ورع)([34])

Ko fÉ maa minu beyi n’u bε mankutu ni hεεrε ye, a dÉ la u tun ye Ala Лεsira maaw ye, ani tiЛεfÉlaw ye, fÉ olu fana bε hadiisa kabakomaba lakali sahaaba dÉw ka fusamatiya la, minu ye kalifaya mara kε katεmε, k’a sÉrÉ Ala ma tiЛε foyi dan a la, k’a sÉrÉ mankutuw ma kε yεrε, o maa Лuma in b’a jatε k’o f Étaw ye tiЛε ye k’a sabu kε a kibaroyaw n’a hadiisaw lakalibaaw cayali ye, w’o lakalibaw fana ma dÉn ni nkalon ye, w’u ma do ni Ala ЛensiraЛε dÉgÉya ye.

O tuma ni ЛÉgÉn nkalonw sÉrÉli kitaabu sÉhiihu (kεnεma) fila kÉnÉ (Bukaari ni Musilimu) o tε kabako fεn ye, ni ЛÉgÉnna nkalontigiya (nagarÉya) bε bÉ min, k’a sÉrÉ minu y’a lakali u tun dÉlen do ni tiЛεfÉ ye.

Wa ni hadiisa kelen in Muutazila (o ye suna taabÉlÉ dÉ ye) y’o tiЛε kÉlÉsi, k’a fÉ ko Bikiriya mÉgÉw de ye hadiisa tεmεnεn in gila ka hadiisa wεrε kunbε n’a ye, hadiisa min ni kira y’o f É a ka Bana waati la:

(ائتوني بدواة وبياض اكتب لكم كتابا لاتضلوا بعدى أبدا) فاختلفوا عنده, وقال قوم منهم: لقد غلبه الوجع حسبنا كتاب الله) ([35])

Ko a ye na ni daba ni kalemu ni gafeden jεεma ye (furajε) un bε kitaabu(bataki)sebεn aw ye, a tε fili min kÉfε abada, u fÉÉra ЛÉgÉn k’o la, cibaakÉrÉ mÉgÉ dÉw ko: baana dimi y’a tÉÉrÉ, ko an jigi ye Ala ka kitaabu ye.

Min bε ni kuma in tiЛεtigiya, n’a b’a kε danginneya ye k’a sÉrÉ sika ma don a la, o ye min sabatila ka bÉ Ibinu Abaasi la, sahaabaw ka fÉngÉnЛÉgÉnЛa mankutu la kira kuna (ki-so)min y’a to kitaabu in ma se ka sεbεn, Ibun Abaasi tun kεra a b’o hadiisa in mankutu k’a fÉ ko: ni ye masiiba ye masiiba (tÉÉrÉko) bεεjεlen a b’a ЛεfÉ a b’i kantÉ.

اختلافهم ولغطهم-(الرزية كل الرزية) ويذكره ويقول: (يوم الخميس, وما يوم الخميس, قالوا: وما يوم الخميس؟ قال اشتد برسول الله صلى الله عليه واله وسلم وجعه فقال: (ائتوني اكتب لكم كتابا لا تضلوا بعدي,فتنازعوا وما ينبغي عند نبي تنازع! وقالوا:ما شانه! أهجر؟

استفهموه!!:فقال دعوني, فالذي انا فيه خير) قال ابن عباس:ان الرزية كل الرزية ما حال بين رسول الله صلى الله عليه واله وسلم وبين ان يكتب لهم ذلك الكتاب. ([36])

Alamusa don, Alamusa don yεrε ye don juma ye?u y’u kanto:Alamusa don ye don jumε ye? A ko:o ye don ye don min ni kira ka bana dimi jukuyala o la, (ki-so) a y’I kanto a ye na n ma, un bε kitaabu ( bataki) sebεn aw ye aw tε fili n kÉfε Abada, u ye ЛÉgÉn sÉsÉ, a dun makan sÉÉli ka kε kira feyi! U ko:kira cogo bε di, yala a hakili bolila wa? A y’a Лiniga kosÉbε! Kira ko a ye n toyi, ne bε min na, o hεεrε ka bon, Ibinu Abaasi ko:ni ye Masiiba ye masiiba bεεlajεlen, mun de y’a bali kira ma kitaabu (bataki)in sebεn u ye, fÉ n’a kεra u ka ЛÉgÉn sÉsÉ ye an’u ka mankan kira kunna. Ibunu Abasi tun bε kasi fa Лεji bε dεbεn Лigin.

N’a y’a sÉrÉ hadiisa min danbeyala ka taa Aayisha ma n’o bε Abubakari mankutu, n’o ye ko:

(يأبى الله والمؤمنون الا أبابكر)

Ala ni muminuw bε ban bεε la fÉ n’a kεra Abu-Ubakari ye. Ni ni tun ye tiЛε ye nafa tun tε na kε Ibunu Abasi ka kuma la n’o ye masiibako ye, w’a ka kasi n’a ka dusunkun tÉÉrÉ tun na kε gaansa ye.

I k’a dÉn Ibunu Abasi ka kasi n’a ka dimin jukuma ni hadiisa in na, o ye daliluya ye fÉyi bangelen tε kεnε kan ka tεmε a kan, k’a fÉ kira tun b’a fε ka min sεbεn kitaabu la(bataki) o ma se ka kε,o toyi fen wεrε de kεra min n’o tε kelen ye, wa min tun tε kira ka laЛini ye (ki-so) w’a m’o kεlen taamasiyεn jira hali fitiini.

DÉ bε fara ni tiЛε bankeli kan tuma min na an b’a ye k’a fÉ ko Ibinu Abaasi ye Bani Haashimu maabaw dÉlakelen ye minu ma sÉn ka Abuubakari wote, ka son a ye fÉ kalo wÉÉrÉ kÉ fε. ([37])

Ni tiЛε kama Aayisha ka hadiisa in tε se ka kε hadiisa kεnεma ye!

3-Hadiisa:

(اقتدوا باللذين من بعدي, أبي بكر وعمر)

Ko a ye ladegeli kε mÉgÉ fila la ne kÉ fε, Abuuba-kari ani Umaru.

Ko tirimiizi ni Ibunu Maajata”([38]) ye ni lakali, wa maa caama ye hadiisa in sabati Abubakari ni Umaru kan ani k’u sikicogo kalifaya la k’o sabati n’a ye k’o kε tiЛε ye([39]) Unka Ibinu Hazimu ye cεjuguyali kε kÉsÉbε ni dalilu-sigi ye ni hadisa in na a y’a jatε lebuba ye, kεlεЛÉgÉnw b’u bεlen ni min ЛÉgÉnnaw ye a y’a kanto:

(ولو اننا نستجيز التدليس والامر الذى لو ظفر به خصومنا طاروابه فرحا, او ابلسوا اسفا, لاحتججنا بما روي (اقتدوا باللذين من بعدي ابى بكر وعمر) ولكنه, لا يصح, ويعيذنا الله من الاحتجاج بما لايصح. ([40])

Ko hali n’a y’a sÉrÉ an bε hadiisa Лaganmi sa, unka fen min ni kεlεЛÉgÉn y’o sÉrÉ, u bε pan nusÉndiya fε walama u bε segin u kÉ u nimisalen, an tun na daliluya kε n’u ka lakalili ye n’o ye ko: a ye ladegeli kε mÉgÉ fila la ne kÉ fε, Abuubakari ani Umaru, unka a tε bεn Abada an ka daliluya kε n’o ye,wa Ala k’an kiisi an ka daliluya kε ni fεn ye fεn min tε bεn Abada.(fεn min tε kεnεya abada)

4- Nasu wεrεw minu danbeyalen do ka taa Ali ma (ki) wala sa ka filiw dagere n’o ye ani ka sira tigε kεlεЛÉgÉn na. Muhibu TÉbari ye o hadiisaw unkalotigiya, k’a tiЛε yÉrÉ jaЛa k’a sabu kε Ali banni ye ka wotε kε Abuubakari ye fÉ kalo wÉÉrÉ kÉ fε, wa k’a fÉ ko Лinε kεra hadiisa in kÉ ni ЛÉgÉnna waati suruma na, o yÉrÉ ka jan kosÉbε([41]) In’a fÉ dÉ y’a fÉ cogoya min na, o min filε in ye, o bε tiЛεtikiya ni fεn ye Ali dÉnen do ni min ye (ki) ani min fÉÉra Ali hakε la([42]) (an ka hakε fÉli kalifaya la)

Ni ye kumakan ye u y’u sinsin nasu minu kan ka Abuubakari suganti ani k’a bila Лεfε.

Filana: Nasu dÉw ka bÉ kuranaba kÉnÉ:

1-Ala ko:a ka se kÉrÉtalen do:

]وعد الله الذين آمنوا منكم وعملوا الصالحات ليستخلفنهم فى الارض كما استخلف الذين من قبلهم وليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم[ ([43])

Ko Ala ye layidu di maaw ma maa minu limaaniyalen do aw la a ni maa minu ye baara Лuma kε, k’a bεna u kε kaliifa ye ka kÉn aw Лε, w’a bεna u ka diinε sabati u bolo diinε min n’a yεrε jεnnen do n’o ye.

U ko: kumakan in ye sahaabaw ko ye k’o tuma a bε waajibiya jamakulu dÉ ka sÉrÉ u cεla mimu bε kε kalifa ye, walasa diinε ka sabati n’o ye, wa ko maa si masÉrÉ ni mankutu in sira kan fÉ n’a kεra kaliifa naani ye, wa ko Ala y’ o de layidu di.” ([44]) FÉ dÉw y’a jira k’a fÉ ko Aaya in jiginna u kan, walima k’a jiginna Abubakari ni Umru kan. kεrεnkεrεnnenЛa la.” ([45])

Wa ni kÉrÉfÉ cogo (dalilu sigi) min ye ni ye kurana kÉrÉfÉlaw y’o laafu ni fεn fila ye:

A fÉLÉ: o ye k’a fÉ ko kurana Aaya in laЛini layidu ye makow bεε ye, dukukolo masaya bεε la silamaya darapo (jÉnjÉn)jukÉrÉ,In’a fÉ kira y’a fÉ cogo min na.(ki-so)

(زويت لي الأرض, فرأيت مشارقهاومغاربهاوسيبلغ ملك أمتي مازوي لي منها)

KO dukukolo kurula ne ye, ne ye dukukolo kÉrÉnЛanfan n’a kilebiЛa nfan ye, wa ne ka mantow ka mara bεna se yÉrÉ la yÉrÉ min kurula ne y’a la, ko tiЛε na ni Aaya in na, o ye k’a fÉ k’a kanbε jama de ka kalifaya ma, wa kalifaya kÉrÉ ye, k’o ka dugukolo mara ani k’u kε dugukolo mÉgÉ ye.

I m’a ye kurayishikaw ye silamaw kεlε uhudu kεlε la, kεrεnkεrεnnenyala kandaki(kεlε min ni kira ye sahaabaw yamarÉya ka digεn kε ka Madiina lamini) kεlε la, fÉ Ala kuma na u bεε kibaroya kan, ko:

]اذجاءوكم من فوقكم ومن اسفل منكم واذ زاغت الأبصار وبلغت القلوب الحناجر وتظنون بالله الظنونا * هنالك ابتلي المؤمنون وزلزلوا زلزالا شديدا[ ([46])

K’u nana aw ma aw sanfε an’ aw duku ma, fÉ Лεkisεw suranana fÉ dusakunw sera kanw kÉnÉ, f’ a bε bisikiyaw ta ni Ala ye, o yÉrÉ de la sa muuminiw lajarabila, w’u yεrεyεrεla, yεrε yεrε min ka jukun kÉsÉbε, o kÉ fε Ala ye kaafiruw lasegin, u ma hεεrε si sÉrÉ, a ye muuminuw basiki k’a k’u ye dukukolo ciЛεtabaaw ye an’u ka sÉw n’u ka nafolow, w’o de ye Al kumakan in laЛini ye ani Aaya wεrε kÉrÉ n’o ye)

]ليستخلفنهم فى الأرض كما استخلف الذين من قبلهم[

K’a n’u kε dukukolo kaliifaw ye. In’a fÉ a ye mÉgÉw kε kalifa ye ka kÉn aw Лε .a kan bε Banii Isirayilakaw ma sabu Ala y’u la kanagεlenw halaki Misira, kÉnÉ k’a kε, u y’u ka dukukolo ciЛε ta an’u ka sÉw, w’a b’o cogola sahaabaw tun kεra maa laafulenw ye, siranbaatÉw ye, o kÉ fε Ala y’u limaaniЛa k’u sabati k’u kε marabaw ye, o tumana a bεnna k’a fÉ Aaya in ka kε fÉrÉba ye kira Muhamadu ka mantow ma (ki-so)a kεrεnkεrεnnen tε sabu kεrεnkεrεnni tε se ka kε fÉ kibaroya dÉ k’o jira hadiisa kÉnÉ min bε se ka kε, o minεni bε kε waajibi ye, unka lasili min dÉnnen do, o ye ko Aaya in bε kε fÉrÉba kÉrÉfÉli ye” ([47])

A-filana: U ye min fÉ Aaya in jiginni sababuya la, Ik’a dÉn min tεmεna sisan a n’o kÉrÉ bεnnen do, a tε dεmεn si kε kalifa naani kεrεnkεrεnni la walima u ЛÉgÉn wεrεw ali n’a y’a sÉrÉ fεn bε Aaya in kÉnÉ min bε kεrεnkεrεn ni kira n’a ka sabaabaw” ([48]) ye.

Baraa-a suura kÉnÉ a ko:ko Aaya ni jiginna k’a sÉrÉ anw bε siran juguma na.

Abii Aaliya fana ka lakalili la, a bε kira ka sahaabaw lahaalaya mankutu k’a sÉrÉ u sirannen do, u tun bε tilen kεlε la. W’u tun bε si kεlε la, u y’u ka kira bange Arabu jamana kan, u limaaniyala, u ye panmuru bila. (kεlεkε minεw bila)

A ЛÉgÉnna ye Ubayi Bunu kaabu ka lakalili ye, a n’a ka kumakan lakalili filana kÉnÉ: ko tuma min na Aaya in jiginna kira kan Ala ye lahidu di mÉgÉw ma mÉgÉ minu limaniyala ka bara Лuman kε.

]وعد الله الذين امنواوعملوا الصالحات…[

FÉ ka se Aaya laaban na, Ala ye mantow lanusonja ni kÉrÉta ni kunkÉrÉta ye ani diinε ni dεmε ani sabatili dukukolo kan ni maa min ye lahaara baara kε jiЛε koson ninyÉrÉ t’o tigi ye lahaara don na” ([49]).

Unka Abudu Bunu Humayidu ka lakalili ye min minε ka bÉ Atiyata la, kεrεnkεrεnni wεrε b’o kÉnÉ min ni tεmεlen fÉlen do ЛÉgÉ kÉ kalifa naani kan, sabu Aliya ko: olu ye kira sÉmÉgÉw ye yan, a y’a bolo Лεsin ka taa kÉÉrÉn ma. ([50])

Ni min fÉlen filε ni ye sisan, tukuЛÉgÉnЛa b’o ni shiiya kuranakÉrÉfÉla donibaa caama ka taabolo cε, k’a ko Aaya ni n’o ye ko maa minu lamaaniyalen don ni ka baara Лuman kε

]الذين امنوا وعملوا الصالحات[

Yan a kanbε kira n’a sÉmÉgÉw ma (ki-so)wa ko ni Aaya in bε nusunjali kε ni Mahadi bÉli ye ale min ni layidu dira a kan kira sÉmÉgÉw la, min bεna mara kε a ka jamana kÉnÉ([51])

Ka kafÉ ni kumakan in na, walima ka kafÉ fεn bangelen ma, min tεmεna n’a bε foroba kÉrÉfÉ jira, Лε si tε toyi, kana minεni ma kurana kolo nunu na yan.

2-Ala ko, a ka se kÉrÉtalen do:

]قل للمخلفين من الاعراب ستدعون الى قوم اولى باس شديد تقاتلونهم او يسلمون فان تطيعوايؤتكم الله اجرا حسنا[([52])

Ko Muhamadu a fÉ Arabuw Лεna minu ni aw fÉlen do ЛÉgÉn kÉ, k’u na weele ka taa mÉgÉw ma minu ye fariЛa tigiw ye, o b’u kεlε, walima u ka silamaya,n’a bε tuku u la k’u labato, ale Ala bε sara Лuma di aw ma.

Weelekεbaa y’a jira ko maa min labatoli ye waajibi ye, o laЛini ye Abuubakari ni Umaru ni Usumaani ye k’olu labatoli ye waajibi ye ni kurana nasu(kolojε) ye, o tumana n’u labatÉli kεra waajibi ye hakiika yεrε la a bε bεn u ka kε Imaanu ni kalifa ye([53]) tiЛε min ni Taariku bεnnen do ЛogÉn ma n’a ni Kεlen bε bεn Aaya in jiginni kibaroya la, n’o ni kεlen bεnnen do, o ye fakiru Raazii ye min fÉ n’o ye ko min labatoli Лinina, ni weeleli kεra ka taa o ma, o ye kira ye([54]) (ki-so) n’a y’a sÉrÉ Aaya in jiginna Hudayibiya kεlε la, ko ЛÉgÉn sÉsÉ t’o la, o dun kεra Hijira san wÉÉrÉna na, o kÉ fε kira ye kεlε kε Huwaazinukaw ni Sakiifakaw fε olu ye fariya gεlen tikiw ye Hunayini kεlε la kεnε kan min lakodÉnnen do, o min kεra Maka dayεli kÉ fε Hijira san seegina na, wa Maka dayεlenli de ye weele laaban ye, ka taa fariya tigiw kεlεli ma, sabu u ye silamaya ni silamaw kεlε, fÉ Ala ye silamaya bange u kan ni Maka dayεlεli ye, o kÉfε Muuta kεlε kεla kεlε min jukuyala kÉsÉbε, o kÉ fε Taabuuku kεlε fana kεla o min tÉgÉ dÉnlen do ni “usira kεlεdenw”(gεlεya kεlebolo) tÉgÉ ye, min kεla sababu ye ni Ruumukaw ye shaamikaw kεlε ,o kÉ fε kira y’u weele tukuni ka taa Ruumu kεlεli ma ni Usaama ka kεlεbolo ye min labεnna kira fε(ki-so) a ye yamaroya kε ni kεlε in kεli ye, a y’a kεli gεlεya kosÉbε tuma min na a b’a ka bana na a faatola bana mi na.

O tuma na a bε fÉ cogodi ko kira (ki-so)m’u weele ka taa kεlε ma Aaya jiginnen kÉfε?!

Ni digεn fÉlen in sisan o ЛεsiraЛε kama u bÉlila ka taa Aaya wεrε ma suuratu Tawuba kÉnÉ min kumalen do mÉgÉw kan mÉgÉ minu ye kira janfa kεlε yÉrÉ la ni k’a fÉngÉnЛÉgÉnya. O Aaya filε ni ye.

]فان رجعك الله إلى طائفة منهم فاستأذنوك للخروج فقل لن تخرجوا معي أبدا ولن تقاتلوا معي عدوا إنكم رضيتم بالقعود أول مرة فاقعدوا مع الخالفين[([55])

Ko ni Ala y’I lasegin ka taa jamakulu ma minu ye jεn Лini I fε ka bÉ ka taa kεlε la, a fÉ k’ aw tε na bÉ Abada, w’ aw tε na kεlε kε ne fε ka jukuw kεlε Abada, sabu aw sÉna sigili ma siЛε fÉlo la, o tuma a ye sigi ni mogÉw ye minu ye fÉngÉnЛÉgÉnЛa kε.

Ibinu Hazimu ko tuma min na a ye Aaya in kalan: ko suuratu Baraa-a jigina, min ni kiti in b’o kÉnÉ Taabuuku kεlε kÉ fε sika t’o la pew o kεlε min ni maa saba y’o fÉngÉnЛÉgÉnya minu tun ye lujuratÉw ye minu ni Ala sÉna u ka tuubi ma suuratu Baraa-a kÉnÉ, o min ni kira ma kεlε wεrε k’o kÉ fε fÉ ka taa s’ a faatuli ma .Ala ko tun:

]سيقول المخلفون إذا انطلقتم إلى مغانم لتأخذوها ذرونا نتبعكم يريدون ان يبدلوا كلام الله قل لن تتبعونا كذلكم قال الله من قبل[([56])

Ko maa minu ye fÉngÉnЛÉgÉnЛali kε, u bε n’a fÉ ko n’aw taara ganiimata la, a y’an toyi an ka tuku aw kÉ, u b’a fε ka Ala ka kumakan yalaman, a f’u ye a tε tuku anw kÉ Abada Ala y’a f’É cogola ka tεmε. A bangela sisan k’a fÉ ko Arabuw tε na kεlε kε kira fε Taabuuku kÉfε”!(ki-so)!.

Ni ye binnin fÉlÉ ye! Aaya kolojε filana ye Aayatu (kolojε) ye min bε suuratu Faatihu kÉnÉ, O Aaya in jiginna Hudayibiya kεlε la Hijira san wÉÉrÉ na, fÉngÉnЛÉgÉnЛa t’o la, sani Taabuuku kεlε ka kε ni san saba ye! Binnin bε bangε kÉsÉbε, tuma min na Ibinu Hazimu b’a fÉ, a tilalen kuma fÉlÉ la, ko:o kÉ fε Ala ye tukuli kε, a kεlen k’u bali kεlε la ni kira ye(ki-so) ani Ala kεlen ka tuubi bonda datuku. Ako a ka se kÉrÉtalen do.

]قل للمخلفين من الأعراب ستدعون إلى قوم أولي باس شديد تقاتلونهم أو يسلمون[

Ko a fÉ mÉgÉw Лεna minu ye kεlε fÉngÉnЛÉgÉ-nЛa Arabuw la, k’a bεna weele ka taa maaw ma minu ye jukuya bilen tigiw ye a b’u kεlε walima u ka silamaya. Ala ye kibaroya di a ka se kÉrÉtalen do, k’u bεna weele mÉgÉ wεrε fε min ni kira tε kelen ye ka taa maaw ma u b’u kεlε walima u ka silamaya” ([57])

Ni cogoya in de la, u ye Aaya nunu nacogo yalama, a ye tuubi ka kolojε bila Лεfε,o min jiginna taabuuku kεlε kÉ fε Hijira san kÉnÉ na, a tÉkelen jiginna hudayibiya kεlε kÉ fε Hijira san wÉÉrÉna u y’a yalama k’a kε fεn ye min n’u ka laЛini bε bεn.

Wa ni de ye fili fÉlÉ ye cogo jumεn na min jiginna Hijira san kÉnÉtÉn, o bε bila Лεfε, min jiginna Hijira san wÉÉrÉ o bε bila kÉ fε.?

Unka, fili filana o bangεli man dÉgÉn ka tεmε fÉlÉ kan Aaya min bε suuratu faatihu (dayεlεli taamasiЛε kurana kÉnÉ) kÉnÉ, min jiginna Hudayibiya kεlε la, Hijira san wÉÉrÉna. O ye weeleli kibaroya di ni ka sara di maa ma minu ye labatoli kε, ani ka Лangata di maa ma minu ye weleli sÉsÉ: o la Aaya ye jirali kε ko:

]ستدعون إلى قوم أولي باس شديد…[

Aw bε na weele ka taa mÉgÉw ma minu ye jukuya bilen tigiw ye, wa kira ye weeleli in kε tiЛε yεrε la Hunayini ni Muu-uta ni Taabuku kεlε kεnε kan.

Aaya min bε suuratu Tawubatu kÉnÉ min jiginna Munafiku fÉngÉЛÉgÉЛabaaw la, o Aaya in ye tuubi bonda tuku u Лε a y’u ka b Éli ni kira ye,an’u ka bÉli ni mÉgÉ wεrε ye, cogo jumεε Abubakari ni kira sereyala u kan ni kaafiruya ye an’u faatoli fili sira kan. Ala ko a ka se k Ér Étalen do:

]فان رجعك الله إلى طائفة منهم فاستأذنوك للخروج فقل لن تخرجوا معي أبدا ولن تقاتلوا معي عدوا إنكم رضيتم بالقعود أول مرة فاقعدوا مع الخالفين, ولا تصل على أحد منهم مات أبدا ولا تقم على قبره انهم كفروا بالله ورسوله وماتوا وهم فاسقون[([58])

Ko n’a Ala y’I lasegin ka taa jamakulu ma u cεla, n’u ye jiЛε Лini I fε, a f’u ye,aw tεna bÉ ne fε, sabu aw jiЛεna ni sigili ye siЛε fÉlÉ la, o tuma a ye sigi ni maa banenw ye, w’I kana seli maa si kan u la, Abada, min sala w’I kana j’u ka kaburu kuna, I k’a dÉn u kaafiriyala Ala n’a ka kira ma ,u sara k’a sÉrÉ u ye faasikuw ye .(tiЛεlikεlaw)

Ni jεεlen Don Ala kumakan na,k’a fÉ, u ye kaafiri ye, Aaya in jigin tuma na, ani k’a fÉ k’u bε sa fili ni kaafiriya la, Ala y’o gεlεya n’a kumakan ye Aaya nata kÉnÉ:

]ولا تعجبك أموالهم وأولادهم إنما يريد الله ان يعذبهم بها فى الدنيا وتزهق أنفسهم وهم كافرون[ ([59])

K’u ka nafÉlow kana i kabakoya an’u denw I k’a dÉn Ala b’a fε k’u Лagata n’a ye diЛε kÉnÉ u ninw ka minε(fosi)k’a sÉrÉ u ye kaafiri ye nunu de ka kaafiriya dangεnεya b’o la ani k’u bε sa kaafiriya la, suuratu falatihu ye maa minu kofÉ k’u layidu ni baraaji ye n’u ye weelelibaa jaabi.

KÉfilεli nafama, o ye:ko kurana Aaya fÉlÉ in jiginna ko min na hudayibiya yεrε la kira ko(ki-so) kurayishikaw ka jεkulu dÉ ma

]قل للمخلفين من الأعراب ستدعون إلى قوم أولي باس شديد تقاتلونهم أو يسلمون فان تطيعوا يؤتكم الله أجرا حسنا[

 (يا معشر قريش, لتنتهن او ليبعثن الله عليكم من يضرب رقابكم بالسيف على الدين,قد امتحن قلبه على الإيمان):قالوا:من هو يا رسول الله؟ فقال أبو بكر:من هو يا رسول الله ؟ و قال عمر:من هو يا رسول الله ؟ قال صلى الله عليه واله وسلم (خاصف النعل) وكان قد أعطى عليا نعلا يخصفها)

Eeyi kurayishikaw aw t’a dabila Abada, fÉ Ala ka mÉgÉ ci aw ma min b’aw kanw bugÉ ni panmuru ye diinε koson, Ala y’o tiki dusukun kÉrÉbÉ ni limaaniya ye, u ko, o ye jÉni ye kira? Abubakari ko: o ye jÉni ye kira? Umaru ko: o ye jÉni ye. kira ko ( sabara gilan na ni) o y’a sÉrÉ a tun ye sabara di Ali ma ka gilan.

Tirimizi ni Nisaayi ni Ibinu Abii shayibata ye ni hadi-isa in labÉ n’a nasira kεnεmaw ye” ([60]) Kira ye ni ЛÉgÉnna de fÉ tun kεrεnkεrεnnenyala (kiso) sakiifakaw ye, a ko:

(لتسلمن او لا بعثن عليكم رجلا مني - او قال:مثل نفسي ليضربن أعناقكم وليسبين ذراريكم, وليأخذن أموالكم)

Aw bε silaamaya walima n bε mÉgÉ c’aw ma min bÉÉla ne yεrε la, walima, a ko ne yεrε ЛÉgÉnna a b’aw kanw bugÉ, a b’aw ka kÉlεw minε a b’aw ka nafolow minε. Umaru ko walayi un bε kali Ala la, ne ma ЛεmÉgÉya kanu don si la fÉ n’a kεla ni don ye, ne tora n bε n disi jira ka sÉrÉ n b’a nata a k’a fÉ ko ni don, a y’i Лεsin Ali ma k’a t’a bolo ma, ka sÉrÉ k’a fÉ:

(هو هذا هو هذا) ([61])

K’o ye ni ye, o ye ni ye.

O n’a ЛÉgÉnna min ni kira y’o lakali k’a fÉ k’o bε na kε a kÉ fε a ko:

(ان منكم من يقاتل على تأويل القران كما قاتلت على تنزيله)

Ko mÉgÉ b’aw la min bεna kεlε kε kurana yalamani na i n’a fÉ ne ye kεlε kε kurana jiginni na cogo min na .maaw ye bonЛa lasegin kε kira ma, Abuubakari ni Umaru tun b’u cεla Abuubakari ko: o ye ne ye wa? Kira ko “ayi” Umaru ko: o ye ne ye wa? Kira ko “ayi” unka sabara gilanna ni do

((ولكن خاصف النعل))

O y’a sÉrÉ Ali tun bε ka kira ka sabara gilan.

Nunu ye nasuw ye minu jεra sabatili ni balili la kεnε kan:

A y’a bali kεnε kan ko weelelibaa ka kε Abuubakari ni Umaru ye.

An’ a sabatila kεnε kan k’a fÉ ko welelibaa kira kÉ fε, o ye Ali ye.

Ni nasu nunu bεεlajεlen sÉrÉlen kÉ fε minu ni da kelen do u la, o ka kan kÉsÉbε, o tuma na sÉsÉli juru makan ka jaЛa tun, k’a sabu kε dÉnni kumakεlaw ka kumaw ye.