· OKUNOONYEREZA OKUSOOKA:
· OKUNOONYEREZA OKW’OKUBRIRI:
· OKUNOONYEREZA OKW’OKUSATU:
Ebyayogerwaawo nga biri kyennyume ku Nsonga y’obuwandiike.
· OKUNOONYEREZA OKW’OKUNA:
Okukakasa obuvunaanyizibwa bwa Imaamu Ali (as) n’okukiteeka mubuwandiike nti yasaanira okuddawo oluvannyuma lwa Nabbi okufa, omulimu ogwo Nabbi muhammadi (saw) mwennyini gweyakola, n’okutendeka ekibuna ky’obusiraamu n’okukigunjula kisobole okute-geera ensonga eyo, okukakasa okwo kwajjula nga kuyitira mu kkubo ery’okwetegereza ate nga Nnyweevu eranga Linnyonyofu, Hadiisi nebyafaayo ebyamazima byayitirira obungi mukakasa ensonga eyo.
Omulimu gw’okukakasa obuwandiike (Nassu) n’okubunyweza mubuvunanyiizibwa bwa Imaamu Ali (as) nti yasaanira obisika n’obusigire oluvannyuma lwa Nabbi, gwalinga gutambulira mumakubo abiri nga ate majjuvu gombiriri era gegano: lkutendeka Imaamu Ali (as) okwete-gekera obusika. N’okutegeka ekibiina ky’obusiraamu kisobole okukkiriza n’okwaniriza ensonga eyo mukiseera kimu.
Twesanga ngaomubaka omuduumizi (saw) nga alagaana ne Imaamu Ali (as) mukulabirira okwenjawulo nga kuli kuntegeka eyenjawulo eyabuli lunaku nga tekukutukawo, tumusanga (saw) nga yewaayo okulo-ngoosa entegeera eyekibiina ky’obusiraamu, n’okukirira mundowooza nemunzikiriza, asobole okukakasa obuwandiike kubusigi rebwa Imaamu Ali (as), n’okuka-kasa nti yasaanira obusika n’okukulembera entambula y’obusiraamu oluvannyumalwe awatali njawulo.
Obubaka bwalinga bujjira nabbi nga butegeeza ensonga eyo lwatu mubiseera ebisinga obungi ngabwetu jja okubiraba mu kitunduekyo nga tutuuseewo.
Aya za Qur’an z’alinga zikka lubeerera nga zirimu obulungi bwa Imaamu Ali (as) mubiseera ebimu, ate ebiseera ebimu nga z’ogera kubintu ebimwe yawulidde.
N’okutongozebwaakwe awatali mulala ataliiye. Okutu-usa ensonga lweyatuuka kukulangirira okujjuza obubaka nga kiyimiridde kukulangirira bukulembezeebwe naku-bwanjula eri ekibiina ky’obusiraamu. nga bwetujja okwanjuluza.
Ekyo kyetujja okugeezaako okwanjuluza n’okukinywe-eza, nekulwensonga eyo tujja kugabanyaamu ebitunda bibiri, nga mukitu ndu ekisooka twogera ku kkubo lya Nabbi elyanjulukufu lyeyayitamu okutendeka Imaamu Ali (as) asobole okubeera kubusika. Ate mukitundu eky’o-kubiri tujja kw’ogera kunsonga y’okutendaka ekibiina ky’obusiraamu n’okukitendeka kisobole okumanya obu-kulembeze bwa Imaamu Ali (a.s).
Tusobola okukakasa nga tugamba nti: mazima omubaka owekitiibwa (saw). Yakola omulimu gw’okutu-ukiriza mungeri y’okulera nemundo wooza eri imaamu Ali (as) bin Abi Tali, n’okukalattira kuye okuva muntandiikwa y’obubaka, owekitiibwa (saw) yalinga ateekawo ebita-ndiikirwaako nga ayagala kutuukiriza kige-ndererwa eky’oluganda munsonga eyo. N’ekigendererwa ekyo kyali kya kulabanga Imaamu Ali (as) atwaala obukulembeze bw’abantu ne mubya siyaasa luvannyuma lwa nabbi (saw) awatali kuyisaawo wadde akadaakiika ekitalabika nga kiva mubizuusi, ne byajjululwa mubitabo byebya faayo, nebyo ab’ogezi ba Haddiisi byebajjulula, kirinti okuttikkira Imaamu Ali (as) kwajjula mungeri bbiri:
Engeri esooka: okusinziira kukwegatta kwebitabo byebyafaayo, tulaba nti okumuwa obukulembeze kwata-ndiika muntandiikwa y’obusiraamu oluvannyuma neku-kwatagana nemmambya y’abwo ey’omukisa okutuusa lwekyatuuka kungeri ey’okubiri nekukwatagana nayo.
Omubaka wakatonda (saw) ye mwennyini yewaayo okweyimirira Imaamu Ali (as) okuva mubutoobwe, n’oku-mulera, n’okufaayo ennyo obutamwaawukanako okujjako nga waliwo obuzibu.
Ekyo kiri mubyeyolefu ebiri mu byafaayobye ebyekitiibwa.[1]
Kimala okwogera ekyo imaamu Ali (as) kyeyannyonyola mwennyini mukhutubaye eyayatiikirira nga Al Qasiah, yagamba nti: mazima mwategeera ekifo kyange eri omubaka wa katonda (saw) nga ndiwa wa kumpi mukika, era nnina ekifo ekyenjawulo yatandiika okundera nga ndimwaana muto, nga anteeka mukifubakye, nanneebasa ku buliribwe nanninaanyisa kumubirigwe, nga mpunyiza kulusuulwe. Yalinga agaaya ekintu ate n’akindiisa, teyagezaako kumbuulira kya bulimba waddenze okumu limba, wadde akabeenje mubikolwa … nalinga mugoberera olugoberera lwe mfalaasi ento nga bwegoberera obuwuufu bwa maamawaayo, nga buli lunaku annyongerako okumanya mubyempisa, nga andagirira okumugoberera, yalinga buli mwaaka agenda mu mpuku Hiraae okusinza katonda nga mulaba naye nga teri mulala amulaba okujjako nze. Mukiseera ekyo munnyumba y’obusiraamu temwaali muntu yenna okujjako omubaka wa katonda (saw) ne Khadiija nange nga ndiwa kusatu kubo, ngandaba ekitangaala kyobubaka era nga mpunyiza omukka gw’obwa Nabbi….))[2]
Mazima ekifaanenyi ekyo lmaamu Ali (as) kya tujjululira mwennyini kungeriki gyeyali akolaganamune nabbi (saw) kitubikkulira kubukakafu bwekigendererwa ekinene munsonga eyo.
Okulera okwo okwenjawulo eri Imaamu Ali (as) n’okululunkanira ennyo imamu Ali (as) okubeera okumpi nebitangaala by’obubaka, era abeere nga alaba obubonero bw’obubaka, n’okubeera ow’okusatu kubasatu mun-nyumba y’ omubaka omuduumizi nga bwebukkiro bw’obubaka, ebyo byakolebwa nga ekigendererwa mukyo imaamu Ali (as) asobole okufuna okuyigirizibwa nenji-giriza ezisooka n’okutereezebwa nenjigiriza ezisooka n’okutereezebwa okw’obwa Nabbi mwennyini, ekiva mweekyo bwebutonde bwendowooza nenzikiriza, teyav-unnamirako masanamu n’akatono,[3] era teyatabulako magezige na shiriki n’akatono, ekiva mumpisaze bwe-butalimba mubigambobye, n’obutakola nsobi mubiko-lwaabye)). Ekyo kibikkula kukulerebwa okwenjawulo awatali kubuusa buusa mukyo nga ate tukakasa olukakasa olwa amazima nti Imaamu Ali (as) n’oluly’olwe olutukuva nti bonna ba maasum. Okusinziira ku Aya ya Tatuhiir ne Hadiith ya thaqalaini.
Ekijjibwa munsonga eno kirinti mazima okwe tegekera kw’omubaka wa katonda eri Imaamu Ali (as) okubeera nga yamulera n’amuyamba mungeri eyenjawulo, ekyo tekyakoma kukiseera kya buto bwokka, era tekyayimirira kukiseera kyeyawulidde.
Kubanga ffe twesanga nti omubaka wa katonda yalulunkanirannyo imaamu Ali okubeera okumpi naye nga tamwawukanako emisana n’ekiro nga bwekyayogerwa okuva ku imaamu Ali (as) yagamba nti; Nalinga nnyingira eri Nnabbi emirundi ebiri, okuyingira okwekiro, n’okuyingira okwemisana…)).[4] Wabula twesanga nga omubaka wakatonda (saw) taleka era tayawukana ku Imaamu Ali (as) okujjako lwa nakolantya nga ensonga ekwata kukuuma bulamu bwa mubaka. Ye mwennyini, oba kukuuma kukowoola kwa busiraamu nakubuwonya obubenje obusuubirwa okugwaawo.
Bulinsonga tugenda kugikubirako eky’okulabirako, kimu, tusobole okunyweeza kyetugamba.
A- Ensonga esooka: Nga ekwata kukukuuma bulamu bwa mubaka wa katonda mwennyini, mukiseera omubaka wa katonda we yalekera Imaamu Ali (as) abeere nga yebaka kubuliribwe mu budde bwe kiro kyeyase-ngukiramu[5] eky’omukisa okugenda. Emadiina, nga ayagala kuwugulaza baquraish, nakuwonya mutimagwe (saw) okuva mukwekobaana kwabwe nti bagala ku mutta.[6] Kunsonga eyo katonda yassa Aya nga egamba nti: [Ne mubantu mulimu omuntu awaayo obulamubwe n’abugulamu okusiima kwa katonda…][7] nga Fakhir Rraazee bwe ya kyanjuluza. mu tafasiir al kabiir 5: 204.
B- Ensonga ey’okubiri: Eyo yekwata kukukuuma yekwata kukuuma obubaka. Mukiseera omubaka wa katonda bweya yagala okugenda muzimu kuntaloze – kigambibwa nti Tabuuk – Yaleka Imaamu Ali (as) mukibuga madiinah nga musigire wa Nabbi[8] kubanga Ibin Abi Obayyi bin Saluul omukulu wa Abannaafuusi yali amaze okusikiza mu madiina, kale nga ne Nabbi alina okuleka Imaamu Ali (as) asobole okwenganga akabenje konna akaba kaguddewo nga kayinza okuyuuguumya Gavumenti y’omubaka wa katonaa nda ate ye muduumizi mu kibuga madiina.
Twabari yagamba nti: omubaka wa katonda bwe yamala okugenda Etabuuk, Ibin Obayyi yamwawukanako nga ali mubannafuusi. Aba mwawukanako banannyini kubuusa buusa – yali Abdullah Ibin Obayyi nga muganda wa Awufu bin Ttabuut muganda wa babani qainu qaa-e, bebaali abeebitiibwa mubannaafuusi, era nga bali mwaabo abakolera obusiraamu enkwe nebanannyini bwo.
Twabari yagamba ntinga mulimu mubo – mwebyo Ibin Hamiid byeyatubuulira, yagamba nti: Saliman Ibin Isihaaq yatunyumikiza, nga abijja ku Amur bin obaid ngaabijja ku Al Hasan Al buswiri – katonda yasaa: [Nti mazima bayagala Fitina oluberyeberye nebakukyuukiza ensonga][9] eyonno abannafuusi gyebasisinkanira nebamanya nti okusigala kwa Ali mu madiina kujja kubasubya kyebagala.
Twabari yagamba nga akomekkereza Hadiith nti – Abannafuusi basalawo okukankanya Ali bin Abi Twalibi, nga bamugamba nti: Nabbi tamusigizza okujjako kulwa kumukkakkanya nakumwetamwa.
Abannafuusi bwebamala okw’ogera ekyo, Ali ya kwata ekisookye bweyamala n’afuluma n’agenda eri omubaka wa katonda (saw) nga ali mukitunduekiyitibwa Juruf – kiriko wala okuva mu madiinah n’gamba nti ((owange Nabbi wa katonda; Abannafuusi bakakasa nti mazi-maggwe ondese mu madiina n’obeera nga oyagadde kunkendeezaako nakulwakubeera nga mbadde nkuzi-toyereza))!
Nabbi (saw) yamuddamu nga amugamba nti: ((Bakulimbye, mazima nze nkukuumisizza kulwe byo ebiri emabega wange … abaffe to siima kubeera kuludda lwange – owange ggwe ali – nga musa bwaali ne Haruuna, okujjako teri Nabbi agenda kuddawo oluvannyuma lwange))
Ali yaddayo mu madiina n’omubaka wa katonda n’agenda mulugendolwe.[10]
Bukhaar[11] ne musilim[12] bajjulula Hadiith ya manzilah eyo, ne mu Riwaya nga eva ku sa-ad bin Abi waqqaasi: yagamba nti: omubaka wa katonda (saw) ya sikiza Ali – muzimu kuntaloze – mu Madiinah, Ali n’agamba nti: ((owange mubaka wa katonda onde se nabakazi nabaana)) ate nempulira omubaka wa katonda nga agamba nti: Abaffe tosiima okubeera nekifo gyendi nga ekifo Haruuna kyeyalina eri musa: okujjako tewali Nabbi agenda kuddawo luvannyuma lwange))[13]
Ne mubintu ebisaanira okutunuulirwa kwe kubeera nti omubaka wa katanda (saw) yalinga alumwannyo nga Ali amubuzeeko, era n’asaba okubeera nti amanya gyagenze asobole okumula ba n’okubeera n’obutebenkevu kuye. Byava ku ommu Atwiyya ku byafulumizibwa ne Ibin kathiir[14] era yagamba nnungi, yagamba “ommu Atwiyya” nti: Nabbi (saw) yatuma ejje, nga mubo mulimu Ali, yagamba (Atwiyy) nti: Nempulira Nabbi (saw) nga agamba nti ((Ai, katonda wange nkusaba oleke kunzita okutuusa lwonondaga Ali))[15] Ebiseera ebimu nga ensonga etuuka okubeera nga Nabbi bwa aweebwa ekyokulya nga tasobola kukirya yekka, okujjako nga ayita Ali amuyambeko, atenga takoma kusaba katonda kwekyo kyokka, wabula nga agufuula mukolo gwa kunnyonyola kifo kya Ali(as) n’ekitiibwaakye.
Byava ku Anasi bin maliki yagamba nti: Nabbi (saw) yalina akanyonyi akakalirire[16] nagamba nti: Ai, katonda nkusaba ondetere asinga okwagalwa mubitonde byo gyoli alye nange akanyonyi kano)) Ali najja nebalya naye))[17]mubintu ebizuukusa amagezi, mazima omubaka wa katonda (saw) bweyamala okuyita Ali (as) ezimu ku Riwaaya zigamba nti waliwo okwekobaana nga kugezaako okukyuusa Imaamu Ali aleke kujja eri Nnyumba ya Nabbi.
Naye kwagwa Butaka, nga kisinziira kumubaka wa katonda mwennyini okubyeyingizaamu, nga Ibin kathiir bweyabijjulula.[18]
Mu Riwaya eyo nga bwekiri ekyeyolefu muyo, tugasibwa nti omubaka wa katonda nabbi (saw) yayagala kukakasa nti Imaamu Ali (as) yasinga okwagalwa mubi-tonde bya katonda eri katonda omugulumivu.[19]
Ebyo byonna nga tewali kubuusa buusa mubyo biraganti okulera Nabbi (saw) kweyakwatamu Imaamu Ali (as) okwenjawulo kwalinga kulina ekigendererwa kya kutendeka Ali asobole okwetegekera obuvunaanyizibwa obw’okukulembe ra ekibiina ky’obusiraamu. So sikubeera nti yemu kumpaji zaakyo oba abasajja bakyo abatiikirivu. Kubanga twessinngaana nga omubaka wa katonda (saw) atendeka ba swahaba bangi mungeri y’okubagunjula n’okulabirira, nayenga tekutuuka kuntendeka gyeyali atendekamu Imaamu Ali (as) nga ekyo kiraga nti obuvuna-nyiizibwa bwa Imaamu Ali (as) bwebusinga obunene okusingako obwa abalala.
ENSONGA EY’OKUBIRI: Eno yo etandiika nakube-era nti Nabbi (saw) yewaayo mwennyini okwanjuluza obwennyini bwa Ali (as) n’ekifookye ekyekitiibwa n’ekiti-ibwakye ekiri waggulu nga ekyo kiva mumubaka ye mwennyini (saw).
Nabbi (saw) yatongoza Imaamu Ali (as) mubantube ne mubaswahabae. Namutongoza mu kumuyigiriza ilimu za sharia zonna okwongera kubifo ebizibu mu bya faayo by’omubaka n’obubaka ebiraga okukulemberaakwe, omuntu singa asoma ebitabo bya Hadiith ne ssiira ne Tareekh[20] avumbula ebintu bingi nnyo.
Katuleeteyo eby’okulabirako mubyo nga ekigendererwa kunyweeza nsonga gyetugamba:
Omubaka wa katonda (saw) mwennyi yatwaala obuvunaanyizibwa, nga kiragiro kya katonda okutendeka Imaamu Ali (as) mu byendowooza n’okumanya, n’oku-musibira entanda y’okutegeera kulaane yonna, awatali mulala, n’okumanya ebikolo bya Ilimu nennyindo za byo. Amagezi nempisa, Amateeka g’obusiraamu sharia yonna.
Byajja nga biva ku Imaamu Ali (as) ebikakasa ensonga eyo, yagamba (as) nti: ((omubaka wa katonda (saw) yanjigiriza emiryango gya Ilim lukumi, nga buli mulyango mwegyo gunzigulirawo emikyango lukumi emirala))[21].
Imaaamu Ali ebiseera ebimu yalinga ayanguyiriza okunoonya okumanya Ilim n’amateeka okuva mumuba ka wakatonda ate ebiseera ebimu nga omubaka mwennyini ayanguyiriza okumuyigiriza, Imaamu Ali yagamba (as) nti: ((nalinga bwembuuza Nabbi (saw) ampa, ate bwensirika yatandiika mwennyini okunjigiriza)).[22] Bweya-mala nagamba (as) nti: ((mazima katonda yangabira olulimi olubuuza n’omutima ogutegeera[23]. Muhadiith mpanva Imaamu Ali (as) yayogera kunsonga eyo n’agamba nti: ((Teri Aya yakka mu kulaane kumubaka wa katonda (saw) okujjako nga ya ginsomera nengiwandiika n’omukono gwange n’aye nassaako omukonogwe bweyamala nanjigiriza amakulu g’ayo ag’omunda nengeri y’okugivunula, eyasangulwa neyasangula, eramula n’ezifanagana, eyeyawulidde nezibuna, nansabira katonda ampeokugitegeera n’okugikwaata ku mutima, sagezaako kwerabira Aya mu kitabo kya katonda wadde Ilimu yonna gyeyanjigiriza nengiwandiika okuva lweyansabira katonda nebye yansabira, era omubaka teyalekayo ilimu katonda gyeyamuyigiriza mu bya Halaal ne mu bya Haraamu, wadde okulagira oba okuziyiza ekyaali oba ekigenda okubeera … okujjako nga abinjigiriza nembikwaata, era serabirako nyukuta wadde n’emu mubyo)).[24]
Suyuutwi yayasanguza nti maamara yayogera nga abijja ku wahabi bin Abdullah, nga abijja ku Abi Tufail yagamba nti: ((Nalaba Ali nga abuulirira nga bwagamba nti: ((mumbuuze ndayidde katonda temuyinza kumbuuza kintu kyonna okujjako nga nkibabuulira, era mumbuuze ku kitabo kya katonda, ndayidde katonda teri Aya yonna okujjako nga nange mmanyi we yakkira kiro oba musana oba mukikko oba kulusozi…))[25]
Suyuutwi Yagamba nti: mazima omu kubaswahaba tewali yagambako nti mumbuuze okujjako Ali (as)[26].
Nabuli byonna Imaamu Ali byeyayogera(as) ebyafaayo nebibijjulula gyetuli munzijulula entuufu, abebitiibwa mu baswahaba babiraba n’abamanyi baabwe nebabikkiriza bulungi.
Mu kitabo Al Huliyah, Abuna-em yabyogera nga abijja ku Ibin masuudi nti mazima ye yagamba nti: ((mazima Quraane yassibwa kunnyukuta musanvu, buli emu muzo erina kungulu ne munda, eramazima Ali (as) bin Abi Talib yalina amakulu g’okungulu n’agomunda))[27] Byajja nga biva ku Ibin Abaasy, mazimaye yayamba nti: ((Ndayidde katonda Ali bin Abi Talib yaweebwa kyenda ku kikumi mu kumanya Ilimu))[28] ate byayogerwa nga biva kuye mukigambokye nti ((Twalinga tugamba nti mazima Nabbi (saw) yakola ne Ali endagaano nsanvu, zatakola namuntu mulala yenna atali yye.))[29]
Mukukola Ali (as) yeyali obuddiro bwabaswahaba mu buli ekibazibuwalira munsonga z’okumanya nensongaza office, n’okulamula. Kyakakata okuva ku Omaru bin Khattwabi yagamba nti: ((Taba kuba Ali omaru yali zikiridde))[30] era nti yalinga agamba nti: ((Nekingiriza ne katonda mubuzibu, nga ate Abu Hassan tabulina))[31] kyakakasibwa okuva kuye nti yagamba nti: ((Atusinga okulamula ye Ali))[32]
Ate okulamula kitegeeza okumanya amateeka gasharia gonna. Nabwekityo omulala mu ba swahaba abakulu, kwayitirira okudda kwabwe eri Ali munsonga ezenjawulo nga nzibu okutuusa Hafidhi Nnawawi lweyagamba nti: ((okubuuza kwa ba swahaba abakula kuye n’okudda kwabwe eri fatuwaze nebigambobye mubifo ebisinga obungi nemunsonga ezisinga obuzibu, kwayatiikirira))[33]
Omulimu gw’okutendeka ekibiina n’okukirera kiso bole okwaniriza obukulembeze bwa Imaamu Ali (sa) n’okukulembera entambula y’obusiraamu oluvannyuma lwa Nabbi (saw) gwatandiika n’akusigira mubuwandiike okuva mu quraane mukiseera ekiberyebeye. Nga nekyokwesembesa ekisinga obulungi kunsonga eyo ye Aya ya inzaari, kubanga kirimubya kakasibwa eri abavunnuzi bonna nti Nabbi(asw) yalagirwa mu mwaka ogw’okusatu okuva mu kutumibwa okwekitiibwa abeere nga ayolesa okukowoolaakwe mulwaatu.
Kulwekigambo kya katonda omugulumivu nti [Tandiika okw’olesa ekyo kyewalagirwa, era abo abakola shiriki baveeko bakube amabega][34] Ibin taimiya agamba nti omubaka wa katonda yalinga abikkiriraku Da-awaye nga yekweeka munsongaye, nga yekingiriza nebimu kubisaana akubyekingiriza.[35]
Yatandiikira kubaakikaakye okutiisa abo abamuli okumpi, kulwekigambo kya katonda omugulumivu nti: [Tiisa abeekikaakyo abakuli okumpi][36] Ne muhadiisi entuufu ((sahiih(( nga eva ku Abdullah bin Abbassy nga abijja ku Imaamu Ali (as) bin Abi Talib, yagamba nti: Aya eno bweyamala okukka ku mubaka wa katonda (saw) : [beera nga otiisa abantubo abo abukuli okumpi] omubaka wa katonda (saw) yampita, nanngamba nti owange ggwe Ali mazima katonda yandagira okubeera nga ntiisa abantu bange ab’okumpi, ekyo nekinfunda waza, nentegeera nti wonna wemboolekeza ensonga eno ngenda kubafunamu obuzibu, nenkisirikira okutuusa Jiburiirul lweyajja, negamba nti owangeggwe muhammadi bw’onaba tokoze kyewalagiddwa katondawo ajja kukubonereza, tutegekere ekijjulo kyemmere oteekeko okugulu kwe Embuzi, otujjukize ekirobo kya amata oluvannyuma ompitire abaana ba Abdul mutwalibi nsobole okwogera nabo n’okubatuusaako ekyo kyen-nalagirwa nakyo, nenkola kyeyandagira bwennamala nembayita mukiseera ekyo balinga bawera abasajja makumi ana obanga babulako batono okuwera ana, nga mulimu bataatabeabato: Abu Talib ne Hamuza ne Abbassy ne Abu Lahab…)). Bwebamala okulya nebanywa . Twabari yagamba nti: ((omubaka wakatonda n’ayogera (saw) nagamba nti ((Abange abaana ba mutwalibi mazima nze ndayidde katonda, simanyi mulenzi mu bawarabu yaleetera bantube kintu kirungi kusinga nze kyembajjidde nakyo, mazima nze mbajjidde ne birungi byenkomerero nensi, katonda yandagira mbayite okudda gyaali, naye ani mummwe abeera omuyambi wange kunsonga eno, abeere muganda wange era omusigire wange nga ye musika wange oluvannyuma lwange mummwe)). Imaamu Ali yagamba nti: ((abantu nebasirika bonna, kyennava ngamba nga nze abasingamu obuto mumyaka, nga ate mbasinga okulaba…, nti nze owangeggwe mubaka wa katonda ngenda kubeera muyambiwo kunsonga eyo, bweyamala n’akwata kunsingo yange nagamba nti mazima ono muganda wange era musigire wange era ye musika wange mummwe oluvannyuma lwange, mumuwulirize kyagamba era mumugondere, Imaamu Ali (as) yagamba nti: Abantu nebasituka nga baseka, nga bwebagamba eri Abi Talib nti bakulagidde owulirize omwaanawo era omugondere…))[37].
Mu Riwaaya eno tukifuna bulungi nti entandiikwa y’okutendeka ekibiina kisobole okukkiriza Imaamu Ali (as) nga musigire era musika, Kwajjulira mukkubo eryenjawulo, nga be bantu bekika kya Nnabbi ab’okumpi naye. Ekyo kyali kuludda munjuyi z’okusanyusa n’obubakabwe n’okulangirira kubwa Nabbiwe n’okutumi-bwaakwe (saw).
Oluvannyuma yatandiika ekkubo eddala ery’okute-ndeka ekibiina, olunaku omwaana wa taata wa Nabbi omuto lweyatandiika okumalawo buli kyonna kyeyalina kulwensonga y’obubaka, nga agezaako okulwanirira obubaka, n’okubutaasa mukkubo ly’abwo n’omutima gwe, n’olulimirwe n’omukonogwe, ekyo kyateekebwa muzimu ku Aya nga ziraga kunsonga eyo eranga z’ogera kubulungi bwa Imaamu Ali (as) kulw’okukakasa ekitiibwa kya kulaane yennyini eyajjiramu etteeka ly’okutiisa Inzar.
Okusinziira kubyajjululwa ne suyuutwe Ibin Asakiri yagamba nti: Tewali muntu yenna yassibwaako Aya mu kulaane nga bwezassibwa ku Ali (as)))[38] Ibin Asakir yabijja ka Ibin Abaassy nga agamba nti: Ali (as) yassibwaako Aya ezimwogerako nga ziwera Bikumi bisatu Aya))[39].
Wano tugenda kw’ogera ezimu ku Aya ezakkira kubulungi bwa Imaamu Ali (as) nga nazo ziyingira munsonga eno, ekitegeeza nti ziraga kuntegeka y’ekibiina n’okukirera kuludda olwo nga biri mukumu wa obusigire mubuwandiike.
A - Ekigambo kya katonda kyajja nti: mazima abo abakki riza nebakola emirimu emirungi mukama katonda ajja kubateekerawo okwagalibwa))[40] atali omu mubakwaasi ba kulaane bayogera nga bakozesa amakubo agatali gamu nti: Aya eyo yakka kulwa Imaamu Ali (as) olwensonga nti tewali musiraamu yenna okujjako nga Ali (as) ayagali bwa mumutimagwe.[41]
Byava ku baraa-a bin Azib yagamba nti: omubaka wa katonda yagamba eri Ali (as) bin Abi Talib nti: ((Owange ggwe Ali: Gamba nti: Ai, katonda wange nteekeraawo gy’oli endagaano, ate onteekere mu bifuba bya abakkiriza okwagalibwa)).
Katonda nassa Aya eno: [mazima abo abakkiriza] yagamba nti yakka kulwa Ali (as).[42]
B – Ekigambo kya katonda omugulumivu nti: ((Bano Bombiriri Bayombagana B’ayombagana kulwa katonda w’abwe))[43] Byava ku Imaamu Ali (as) yagamba nti ((Nze agenda okusooka okufukamira mumaaso ga katonda kulw’okuyombagana kulunaku lwenkomerero)), Qais yagamba nti kubo kweyakkira eno Aya: Bano bayombagana bombiriri bombiriri bayombaggna kulwa katonda waabwe yagamba nti abo bebo abalwaana nga bazira kulunaku lwe Badiri: Ali ne Hamuza, ne oBaida, ne sheiba bin Rabii-ah))[44].
C – Ekigambo kya katonda omugulumivu: [katonda naddiriza abo abajeemu kulw’obusungu bwaabwe, tebafuna kalungi kimala okubeera nti katonda yakkiriza abakkiriza okulwaana].[45] Byayogerwa atali omu nti mazima Abdullah bin Masuudi yalinga asoma Aya eno bwati: katonda yamala okuyamba abakkiriza mukulwaana nga beyambisa Ali bin Abi Talibi(as).[46]
D – Ekigambo kya katonda nti: [Abange mmwe abakkiriza mutye katonda mubeere wamu n’aba mazima][47].
Yayogera ataii omu mubakwasi ba zihadiis n’abogezi ba Hadiith okuva ku Ibin Abbassy, yagamba nti: ye Ali bin Abi Talib (as) yekka.[48]
E – Ekigambo kya katonda omugulumivu nti: [N’abo abanyiiza abakkiriza abasajja n’abakkiriza abakyaala n’ebyo byebatakolerera, mazima bazuddewo obukumpa-nya nebakola ekyonoono eky’olwaatu][49].
Byayogerwa mu makubo mangi nti yakka kulwa Imaamu Ali (as) kubanga abannafuusi balinga bamunyiiza era nga balimbisa kuye.
Mwebyo ebikakasa nti Aya ez’asooka zajja kulwa kunnyonyola kifo kya Imaamu Ali (as) nabugulumivu bwa kitiibwa kye, n’omulimugwe omunene mubulamu bw’o-bubaka n’omubaka, era nti ebintu ebyo bikakafu kubakkiriza n’oku byenywerezaako byebyo ebyajja mu hadiith za Nabbi nga zikakasa amakulu ago.
Swahaba Sa-ad bin Abi Waqaaswi yagamba nti Mu-awiya yandagira mbeere nga mvuma aba trab, nengamba nti: Naye byenjogedde ebisatu ebyo omubaka wa katonda yabyogera, kale sigenda kumuvuma n’akatono, ekimu mubyo kibeerenga kyekisinga okwagalwa gyendi okusinga enngamiya emmyuufu, mazima omubaka wa katonda yamusigira nga agenda muzimu kuntaloze, Ali (as) n’agamba nti: owange mubaka wa katonda onsigidde nze n’abakazi n’abaana,))nempulira omubaka wa katonda nga agamba nti ((Abaffe tosiima okubeera nga olina ekifo gyendi nga ekifo Haruuna kyeyalina eri musa okujjakonti oluvannyuma lwange teri nabbi mulalayenna agenda kuddawo))[50] ate namuwulira nga agamba kulunaku lwe khaibara nti ((Ngenda kukwaasa bendera omusajja oyo nga katonda amwagala nnyo n’omubakawe naye nga bwatyo ayagala nnyo katonda n’omubakawe)) yagamba nti Netuwanvuya ebigambo kunsonga eyo[51] nagamba nti mpitira Ali (as) , nebamuleeta nga mulwadde wa maaso, Nabbi n’asiimuula mumaaso ga Imaamu Ali (as) n’amalusuge bweyamala n’amuwa bendera, katonda namu wa obuwanguzi, eno Aya byeyamala okukka:
[Omuntu yenna akuwakanya munsonga eyo oluvannyuma lwa Ilimu okukujjira, Gamba nti mujje tuyite abaana baffe n’abaana bammwe, abakazi baffe n’abakazi bammwe ffe bennyini nammwe bennyini oluvannyuma tusabe katonda nga tumwegayirira ateeke ekikolimokye kwaabo abalimbisa][52] omubaka wa katonda yayita Ali (as) ne Fatuma ne Hassan ne Hussein, n’agamba nti ((Ai, katonda wange abo be bantu bange)) musilim yaayogera[53] ne Ttirimidh.[54] Mazima Riwaaya eyo sa-ad gyeyayogera ekakasa ebintu bino ebijja:
1 – okukka kwa Aya ya mubahala - nga ye Aya eyogeddwa mu Riwaaya – nga yakka kulwa Imaamu Ali ne Fatumatu Zzahara n’abaana baabwe bombiriri Al Hassan ne Al Hussein (as).
2 – Ekakasa nti abo bebantu bennyumba ya Nabbi bokka ba ((Ahlul bait)) teri mulala[55]. Nebiddirira tutegeera nti mazima bo bebagendererwa mu Aya yokutukuza egamba nti: [mazima katonda ayagala kubajjako bukyaafu mmwe ba Ahlul bait era abatukuze olutukuza][56] eyo Aya eyatunnyonyola okutongozebwa kwa Ali (as) n’obwe-sigwaabwe, n’obugulumivu bw’obwennyinibwe n’obutu-kuvubwe, wabula n’okubeera nti ye maasum.
Nawano kati okukakasa wekutandiikira okulaba nti imaamu Ali (as) aweebwa eranga asaanira ekifo kya bwa khalkkfa n’obukule mbeze n’obuduumizi bw’obusiraamu.
Arragibu al asifahaan yagamba nti: ((Teri asaanira bwa khaliifa bwa katonda, era tewali ajjuza kwesinza katonda, nakuzimba nsiiye okujjako oyo abeera nga mutukuvu wa mutima, nga gwajjibwaako obukyaafu bwagwo nebyen-nyenywalwa byagwo, kubanga omutima gulina ebyen-nyenywalwa nga omubiri bwegulina obukyaafu, naye nagisi y’omubiri eyinza okulabibwa n’amaaso, ate obukkyaafu bw’omutima tebulabibwa okujjako namagezi … ekyokubeera nti obwa Khaliifa bwa katonda tebussanira muntu yenna okujjako omutukuvu w’omutima, kulwakubeera nti obwa khaliifa kwo kugobe rera katonda omugulumivu okuva kubusobozi bw’abantu, kati omuntu nga ebigambobye sibitukuvu n’ebikolwaabye nabwekityo ekyombo mwebibeera kikyafuwala….))[57]
Mubigambo ebyo tutegeeramu nti kulaane entukuvu oluvannyuma lw’okwasanguza obulungi bwa Imaamu Ali (as) yamulinnyisa nemutuusa mukifo eky’okwetukuza okwanamaddala, bweyamala nemulinnyisa mukifo ekisembayo mubigendererwa eby’omugaso, nga kwekufu-ula omutima gwa Imaamu Ali (as) nga omutima gwa Nabbi (saw) nga bwekyeyoleka mu Aya ya mubahala. Okuzimbira ku musingi ogwo, Nabbi (saw) yakakasa emirundi mingi nga addinngana mukigambokye nti: ((Ali (as) yava munze nange nava mu Ali))[58] Abamu mubantu bagezaako okukompulaininga ku Imaamu Ali (as) nga banoonya kubuzabuza kifookye nakitiibwakye, omubaka wakatonda (saw) yabagamba nti: ((Kiki kyemwagala ku Ali …))? Yakiddamu emirundi esatu, bweyamala n’agamba nti ((mazima Ali wa munze nange nti ((mazima Ali wa munze nange ndi wa mu Ali))[59].
Kulw’okwagala okukutulawo ekkubo mumaaso g’ababuusa buusa ku kifo ekyo ekigulamivu katonda kyeyassaamu Imaamu Ali (as). N’ekulw’okunyweeza n’okukakasa obukulembezeebwe n’obwa khaliifabwe oluvannyuma lwa Nabbi(saw). Mubuli kyonna ekigasa abasiraamu, kulwensonga eyo ekigambo kyakatonda omugulumivu kyajja nga kigamba nti: [Mazima mukwaanogwammwe mukama wammwe ye katonda n’omubakawe n’abo abakkiriza abo abayimirizaawo es-swala nebatoola zaka nga nabo bakutamye][60]. Zamakhishar yagamba nti Aya eno ey’omukisa yakka kulwa Imaamu Ali (as) mukiseera omusabi we yamusabira, nga akutamye mu sswalaaye n’amuwa empetaye[61]nekulw’okwagala okujjawo okuwubisibwa, n’okukutalawo okukyuusakyuusa mu nzivuunyla ya Aya nekigendererwa mu kigambo ((waliyyi)) n’okukitongoza mukigendererwa munsonga zino, Nabbi (saw) yayasanguza mubifo nemumikolo egisinga obungi nga agamba nti: ((mazima Ali wa munze nange ndi wamuye, era Ali ye mukulembeze wa buli mukkiriza yenna oluvannyuma lwange))[62].
Kulw’okukakasa obukulembeze bwa Imaamu Ali (as) n’omulimugwe omukulu ennyo kuludda lw’obubaka bw’obusiraamu, omubaka wa katonda (asw) yagamba nti ((Ali wamunze nange ndi wamu Ali, ate teri atuukiriza kitu kyonna okuva kunze – mukitiibwa ky’okubeera nti Nabbi era mubakaokujjako nze ne Ali …))[63]. Oluvannyuma amakulu ago ga kakasibwa mukukola mulwaatu nga misana mukyafaayo eky’okutuukirizaessuula ya baraa-ah, nga Imaamu Ahmadi bin Hambali bweyafalumya Riwaaya eno mu musinadiye nga eva ku Abibakari nti mazimaye yagamba nti: Nabbi ya mutuma ne baraa-a eri abantu ba makka, n’atambula ennaku ssatu, bweyamala nagamba Ali nti mugendereko omusange Ali n’akomyaawo Aba babakari ye n’agituukiriza, Abubakari bweyajja eri omubaka wa katonda(saw) yagamba nti: owange mubaka wa katonda: waliwo ekintu ekizuuse kunze,omubaka (asw) n’agamba nti: sirina kyenkusanzeemu okujjako bulungi bwereere, nayenze ndagiddwa obutabuulirira kuva kunze okujjako nze oba omusajja nga ava munze…))[64]. Kyayo gerwa nti Abubakari bweyalinga ali mukkubo agenda okubuulirira essuula ya Baraa-a, Jiburiil yakka (as). Negamba nti: owange muhammadi: Tewabeeranga atuukiriza bubakabwo okujjako omusajja okuva muggwe, kalenno tuma Ali …))[65].
Kunkomerero kulaane entukuvu yakomenkereza ensonga eno ey’okutenda ekibiina ky’obusiraamu mubyendowooza nemunzikiriza n’okukirera, ne Aya eyasembayo okukka mu Qura’n mu Aya ya tabuliigh oluvannyuma mu Aya ya “ikimaalu ddiin” okujjuza eddiini oluvannyuma lwa ((Hadiithil Gghadiir)) enjatiikirivu, mukiseera ekyo tewaaliyo kantu konna kekwasibwaako eri oyo eyekwaasa ekimusonyiyisa. Ne kyafaayo kya Ghadiir kyekino nga bwekijja mubino ebijja:
Omubaka wa katonda bweyakomawo (saw) okuva mu Hijjatul Widaa-e, Yassibwaako obubaka nga bukakasa ekiyitiridde nti: [owange ggwe omubaka wa katonda Tuukiriza ekyo ekyassibwa gy’oli okuva eri katondawo bw’onabeera nga tokikoze ojjakubeera nga totuukirizza bubakabwe, ne katonda ajja kukukuuma mubuzibu bwa abantu][66]. Yayimiriza olugendolwe nensolo ezaali zebagaddwa mu kifo ekiyitibwa qadiiral khumu n’aku-ngaanya abantu mu ttuntu lye misana, nga okw’okya kwa maanyi, n’atandiika okubabuulirira nga agamba nti, ((mazima nze ndinga ayitiddwa era nennya nukula era mazima nze mbalekedde ebizito bibiri, ekimu kubyo kinene okusingako ekirala, ekitabo kya katonda n’abantu bennyumba yange, - mu Riwaya ya musilimu[67] - mutunu-ulire ngeriki gyemunabinsikizaamu mazima byo sibya-kwawukana okutuusa lwebirijja gyendi kuluzzi Hawudh…))
Oluvannyuma yagamba nti: (mazima katonda ye mukama wange nange ndi mukama wabuli mu kkiriza yenna)), bweyamala n’akwata ku mukono gwa Ali (as) n’agamba nti ((omuntu amanyi nti mbadde mukamaawe kati ono-Ali-yemukammawe ono ye mukulembezeewe[68] - Ai, katonda nkusaba oyagale omuntu amwagala, era owalane omuntu amuwalana, oyabulire omuntu amwa-bulira, era nkusaba otaase omuntu amutaasa… obeere nga omugoberezaako amazima gatambule naye buli wonna w’akyuukira[69].
Hadiith eyo ennene yakomekkerezebwa nakukka kwa bubaka omulundi ogwasembayo n’ekigambo kya katonda omugulumivu nti: [Olwaleero nzijuzza eddiini yammwe, ere mbajjulizza ekyengera kyange nembasiimira obusiraamu nga yeddiini entuufu][70]. Muzimu ku Riwaayaat kyayogerwa nti mazima omubaka wa katonda(asw) oluvannyuma lw’okukka kwa Aya eyo mulunaku olw’okujulirwaamu nga lwelunaku olwekkumi n’omunaana mu Ddil Hijja[71] .
Olunaku lwa Ghadiiri, yagamba nti ((katonda munene amatendo gonna ga mu kama katonda kulw’okujjuza eddiini n’okujjuza ekyengera, n’okusiima kwa katonda kububaka bwange n’obukulembeze bwa Ali oluvannyuma lwange))[72].
Mu Riwaaya ya Ahmadi nti: ((Omaru bin Al Khattwabu yasisinikana Ali (as) oluvamnuyma lwebyo n’amugamba nga amuyozayoza nti obukesezza n’obuzibya nga oli mukulembeze wa bakkiriza bonna omusajjan’o mukazi))[73].
Nemubintu ebisaaliza mumazima gennyini, abamu mu bantu kyalinga tekibasanyusa kubeera nga Ali(as) Aweebwa ebitiibwa ebyo n’ebifo ebyenjawulo, era abamu mubantu balinga bakuba embeekuulo nga bakompu laininga kulw’omubaka wa katonda okuwa Ali (as) obukulembeze kunsonga eyo, ekyaviirako omubaka wa katonda okubajjukiza nti mazima ye mubakawa katonda w’ebitonde byonna, oyo atuukiriza ekyo kyaabeera alagiddwa, era nti mazima ye: [Tayogera nga abijja kukwagala kwe* okujjako byayogera bubeera bubaka obutumiddwa gyaali][74]. Nemubintu ebijulira kunsonga eyo, Tirimidh byeyayogera n’agamba nti Hassan nga abijja ku Jabiri bin Abdull, yagamba nti: ((omubaka wa katonda (asw) yayita Ali mu lunaku lwa Tai-efu.
N’ayogera naye mukyaama – Abantu nebagamba nti: awa nvuyizza ekyaamakye n’omwaana wataatawe omuto, omubaka wa katonda(saw) n’agamba nti: ((nze sogedde naye mukyaama naye katonda yayogedde naye mu kyaama))[75]
Nga biva ku maimuuna, biva ku zaid bin Ariqam yagamba nti: ((Abantu muba swahaba ba Nabbi (asw) balina emiryango nga gitunuulidde omuzigiti giyingi-rirwaamu mu muzigiti yagamba nti: yagamba omubaka wa katonda (saw) olunaku lumu nti: ((muggale emiryango gino okujjako emulyango gwa Ali))[76]
Yagamba nti: n’ayogera kunsonga eyo mubantu, yagamba nti: omubaka wa katonda(saw) n’ayimirira n’atendereza katonda, bweyamala n’agamba nti: ((oluvannyuma lwe ebyo mazima nze ndagiddwa okuse-mba emiryango egyo okujjako omulyango gwa Ali, omw’ogezi mummwe n’ayogera kyaayogedde, naye mazima ndayidde katonda sizibikidde kintu kyonna era sisembudde kintu kyonna wabula mazima nze ndagiddwa okukola ekintu era nenkigoberera…)) Bwatyo omubaka wa katonda(saw)bweyali nga buli lwakalattira Ali (as) n’amuwa ekifo ayanjula n’alangirira mubantu nti ekyo kyenkoze kibaddewo nga kiva kukiragiro kya katonda omugulumivu)) ekyo kyazuukawo mu kutuma Ali (as) okubuulirira essuula ya baraa-a mukifo kya Abubakari, ate ne kizuukawo mulunaku lw’ekyaama mu Taiefa, nekizu ukawo kulunaku lwa Ghadiir, nebirala mubifo ebyalinga ensonga bwezityo. Nemubintu ebitunuulirwa kiri nti ekikulu n’okunyweera mubyafaayo by’obusiraamu, nemubulamu bw’omubaka wakatonda (asw) nga mwemuli ebikwaata kukukuuma okugezaako kw’obusiraamu nembe era y’abwo eyomumaaso.
Kyeraga bulungi nti omubaka wa katonda yalinga akulembeza Imaamu Ali (as) n’amuyita yekka awatali mulala kulw’obukulu bw’ebifo ebyo n’okujjawo akabenje akasuubirwa ekyo kyazuukawo mulutalo lwebadiri olunene, mukiseera ekyo Imaamu Ali yeyali akutte bendera, nemuttibwa mubakulu ba bamushirikiina abo abattibwa, ekyo era kya zuukawo mulutalo lwe ohud. Twabari yayogera nga agamba nti: ((Ali bin Abi Talibi bweyamala okutta banannyini Aluwiiyya, omubaka wa katonda(asw) yalaba ekibinja ky’omubashiriki, n’agamba Ali (as) nti bateekeko, n’abateekako nasasaanya okwegatta kw’abwe, natta ne Amur al Jamuh, oluvannyuma omubaka wakatonda (saw) n’alaba ekibinja kyabamushirikiina, n’agamba Ali nti bakube n’abakuba n’ayawula ekibinja kyabwe, natta ne Shebah bin Malik, Jiburiiru n’agamba nti: ((owange ggwe omubaka wa katonda mazima kino kya kuyunga gana)) omubaka wa katonda n’agamba nti: mazima ye wa munze nange ndi wamuye)) Jiburiilu naganba nti ((Nange ndi wamumm we))Tabar yagamba nti bweyamala n’awulira eddoboozi nga ekoona nti ((Tewali kiso okujjako ekyennimi ebbiri ate tewali mulenzi okujjako Ali))[77].
Ekibinja mubaswahaba kyebayogera nga bakijja ku Nabbi kimala nti mazima ye (saw) yagamba kulunaku lwe khaibara nti: Ngenda kukwaasa bendera omusajja enkya katonda gwagenda okuwaobunguzi nga katonda amwagala n’omubakawe naye n’ayagala katonda n’omubakawe)). Oluvannyuma lw’okwebaka kwabantu nga balowooza ani gwebagenda okugiwa, Ali yeyali nannyiniyo okutuusa katonda lwe yamuwa obuwanguzi ku mukonogwe.[78]
Kibeera kirungi okuw’ogera wano ekyo ekyafulumizibwa ne Twabaraane bin Abi Hatam nga abijja ku Ibin Abbassy, Yagamba nti: katonda yanenya baswahaba bomubaka wa katonda (saw) mukifo ekitali kimu naye teyayogerako ku Ali okujjako birungi byereere.[79] Mwekyo mulimu omakulu ag’omunda ngage gasinga okw’ogera ag’okungulu kubifa kubuvunaanyizi bwa bwa Ali (as) n’okubeera nga y’asaanira obwa khaliifa okusingako omulala. Kulaane entukuvu ya kyogera lwaatu nti [yagamba nti mazima nze nkufudde Imaamu wa bantu, n’agamba nti n’ab’olulyo lwange, yagamba “Katonda” nti obukulembeze bwange tebuweebwa balyazaamaanya][80]
Mazima omuntu agoberera mubwenkanya, era anoonya amazima gennyini, asobola okunyonyoka obulungi nga yeyambisa byetuzze twanjuluza, nti omulimu gw’o-kukwaasa Imaamu Ali (as) obwa khaliifa n’okubuteeka mubuwandiike wamu n’obwa Imaamu ebyo byakolebwa wamu nga bitwalizaamu ne ba Imaamu abaddawo oluvannyumalwe era ekyo ekyayatiikirira nga kiva ku mubaka wa katonda (saw) kubifa kunsonga eyo kibikkula era nekiraga obukakafu bwensonga eyo.
Okukunnyonyola kukuno:
Mazima obukakafu obwa ba Imaamu ekkumi n’ababiri (as) n’okubeera nti ekyo ky’aliwo mubuwandiike, tekyakolebwa mukkubo limu lyokka wabula ebyo byaliwo mumakubo mumakubo mangiko era g’egano mubufunze:
1 – Amakubo mubufunze agakakasa obwa Imaamu bwa ba Imaamu mu ba Ahlul bait (as): amakubo gano gasangibwa mu Hadiith ezajjululwa mubitabo ebisinga okubeera ebituufu mu ba sunni nga Sihaah ne ssunan ne mu masaanidi n’ebirala, mw’ezo tujja kulondamu Hadiith bbiri zokka sikusukkawo, era nga zezino:
HADIITH ESOOKA: ((omuntu singa afa nga tatege dde Imaamu wa mulembe gwe abeera afudde enfa eyobutamanya tewali kiraga makulu g’ayo era n’ebeera nga etegeeza kyekimu n’eyo, nga Hadiith eno nti: ((omuntu afa nga munsingoye temuli kuwera oyo abeera affudde olufa olwekisiru)), ne Hadiith eno nti ((omuntu bwa afa nga talina Imaamu mazima okufaakwe kubeera kufa kwa kisiru okutategeerekeka)), ne Hadiith eno ((omuntu bwa afa awatali Imaamu afa olufa olw’ekisiru)). Katinno kwata nazino abamu ku ba sunni zebafulumya:
1 – Al – Bukhar fi Babul Fitan, min Swahiihih: 5: 3.
2 – Musilim fi Swahiihih 6: 21 – 22/ 1849.
3 – Ahmad bin Hanbal fi musnadih 2: 83, 3: 446, 4: 46.
4 – Ibin Habaan fi Swahiihih, Al Ihsaani bitaritiib swahiih ibin Habban 7: 49/4554.
5 – Twabaraane mu Al mu-uja-am ul kabiir: 10: 250/10687 Twabu-at Baghidad.
6 – Al Hakimu Anniisaabuuri Fil mustadirik 1: 77.
7 – Abu Na-emu Al asifahaanee fi hiliyatul Awuliyaa-u 3: 224.
8 – Ibinil Athiir aljazir fi Jami-ul Osuulu 4: 7.
9 – Attaya alisi fi musindih: 259.
10 – Addoolaabii fil kuna wal asimaa-e 2: 3.
11 – Al baihaq fi sunanih 8: 156 ne 157.
12 – Assarikhisi fil mabusuut 1: 113.
13 – Ibin Abil Hadiid al moutazil al Hanafi fi shareh Nnahaju 9: 155.
14 – Annawawi fi shareh swahiih Musilimu 12: 440.
15 – Addhahabi fi talikhiisil musadiriki 1: 77 ne 177.
16 – Ibin Kathiir fi tafusiirih 1: 517.
17 – Attafutaazaan fi shareh al maqadid 2: 275.
18 – Al – Haithami fi maji-ma-a zzaawaa-ed 5: 218 ne 223 ne 225 ne 312.
19 – Al – muttaqil Hindi fi Kanzul Ommaal 3: 200.
20 – Ibin Rrabii-e asshiibaani fi Taisiiril Osuul 2: 39.
21 – Al Qanduuzi al Hanafi fi yanaabii-el mawaddah: 117.
22 – Al Isikaafi al moutazil fi khulaswat naqidhi kitaabul othumaaniyya ekya Hafidhi: 29.
Endagirira yaayo teyinza kutereera okujjako ku bikolo bya ba Imaamiyya ekkumi n’ababiri era teyinza kukwatagana okujjako kuba Imaamu ba Ahlul bait (as). Omuntu yenna agamba nti ekigendererwa mu Imaamu gwebagambye nti singa omuntu afa nga tamutegedde, nti kitegeeza mufuzi oba mulamuzi oba kabaka newa-nkubadde nga mu lyazamaanya oba mw’onoonefu, oyo akitwaalabwatyo alina okukikakasa n’akabonero akalaga nti mazima okumanya omulyazamaanya omwonoonefu kibali bwa mubintu ebikakafu muddini, okusooka. Ate n’ekyookubiri: twagala atunnyonyo omugaso gwetufuna mukukakasibwaako muddiini okumanya abantu abalinga abo abalimu omuntu eyavuma olulyo lwa Nabbi (saw) era n’abalwaanyisa, nga ate mubo mwemuli eyatta Hajar bin Adiy ne baswahababe naye nga battibwa kubulyaza-maanya nakubakolera obulabe, okugeza nga mu-awiyya okubonabona kuli kuye yali muba swahaba ba Hajar nga Hassan Buswiri bweyagamba, kati abantu abalinga oyo kisoboka kitya okubafuula nti beba Imaamu!! Abaffe temulaba?!
Mazima sharia entukuvu eyo eyakakasa okube erawo obwenkenya mumuntu atuukiriza okukoowoola era ne butwaala nga gwe musingi ogw’okukkiriza obujuli-zibweYasinga okubeera waggulu okusinga okwesiga omukumpanya alamulira mumit gy’abantu bafuga era nga alya mubigere bya bantu, ate bwamala n’alagira lwa mpaka bamugondere, era n’abekesa obu tamwaawuka-nako, n’amufuula Imaamu nti buli yenna afa nga tamutegedde afa olufa olwekisiru!!.
Kya mubusiru obwewuunyisa obutamanya mbeera ya Zuraara bin Aa-yun okusiima kwa katonda kubeere kuye, nga bagamba nti ali mubantu abakakasibwaako nti omuntu afa nga tategedde Imaamu wamulembegwe, ate bweba-amala nebagamba nti: Singa Hadiith eyo yali nkakafu nga njatiikirivu eri aba shia nga bakakasa obwa Imaamu bwa ba Imaamu, omuntu nga Zurara teyalibadde mubatamanyi Imaamu waabwe.
Kimanye nti okuwayiriza Zurara bwekutyo, mubutuufu kuba kuwaayiriza Imaamu Sswadiq(as).
Kubanga kyakakasibwa okuva kuye (as) okuva munjogera za abashia entuufu nti mazima ye yagamba nga ayogera kuludda lwa zurara n’abamufananako nti: Ndayidde katonda mazima abo bebantu abasinga okwa-galwa gyendi mubulamu ne mukufa))[81] abaffe kisoboka-lmaamu swadiq(as) okulagajjalira Zuraara, namuleka bwaatyo ekimuviiraamu okufa olufa olw’ekisiru?!
Bwekibeera bwekityo, ate kisoboka kitya Imaamu (as) okugamba nti mazima Zuraara yasinga okwagalwa gyendi mubantu bonna nga mulamu oba mufu, naye n’atam-ubuulira ani Imaamuwe – n’amuleka kububuze oluva – nnyumalwe (as)?
Ekyo nga kiri awo, ye Zuraara yalikooki obutabu uza Imaamu Sswadiq(as) nga akyaali mulamu nti ani agenda okubeera Imaamu oluvannyumalwe, bwekibeera nga ddala mubutuufu yali tamanyi ani Imaamu?
Nga bwetukisanga nti bangi bakyanguyira okukibuuza mubogezi ba Hadiith, oba eyayagala okukakasa obutuufu bwa Riwaayaati mukubuuza Imaamu w’omulembegwe ku ani aggenda okumuddira mubigera nga ayitira muzimu ku Hadiith?[82]
Kyekyo, awamu n’okubeera nti zuraara yayogera nga abijja ku Imaamu Ssadiq(as) yagamba nti: ((Beera nga omanya Imaamuwo kubanga bw’onamutegeera, togenda kukosebwa nakukulakulana kwa Ddiini oba okusigala kwaayo emabege))[83].
Olaba nti ddala abantu abo b’alinga balaba nti Zurara yali amanyi okugwaawo kw’okufaakwe, nga okufa kwa Imaamu w’omulembegwe tekunnaba (Assadiq (as)? Kulwensonga eyo yasigalawo nga tafuddeeyo kumanya ani agenda okuddawo oluvannyumalwe!
Ye abaffe omuntu nga Zuraara, nga ate alimubantu abasooka mubakugu ba ba Ahlul bait(as), ayinza okulagajjalira ensonga nga eyo ey’akabenje, nga tukitutte nti yali tamanyi kubeerawo kwa buwandiike mu kusooka?!
Okwo mubutuufu kubeera butamanya mbeera ya Zuraara, n’ekifo ky’alina eri ba Ahlul bait (as) n’abagoberezi b’abwe (abashia). Era kyakumulimbisa, Ye abaffe omuntu akakasa nti Zuraara yafa nga tamanyi bwa Imaamu bwa Al kadhim (as), akimanyi nti Zuraara amanyi Imaamu al madad(af) nga ya kimanya ku mulembe gwa Imaam Ssadiq (as), era alina obuyimba obwatikirivu Jahidh yabw’ogera mu kitabokye ekiyitibwa Al Hayawan[84].
Ye abaffe kijja mumagezi omusajja omushiiya nga ategeera Imaamu al mahad nga tannaba kuzaalibwa oluberyeberye lwebyasa bibiri bweddu ate bwa amala natategeera bataatabe (as)!!
Kyokka nga tafaayo kugoberera buwuufa bwaabwe kun’onyereza kulinnya nakitendo wadde endagiriro?
Naye eky’okubeera nti kulimbisa Zuraara ekyo kyo kyeyolefu nnyo. Kubanga Riwaayaat ezayogerwa munso-nga eyo ku bassajja ba kishi, mubufunze byebino:
Zuraara yatuma omwaanawe obaida okuva mu kuufa okugenda emadiina kukufa kwa Imaamu Ssadiq (as), abuuze ku Khabar, kubanga amawulire gajja negatuuka mu kuufa nti Imaamu Swadiq (as) yafudde 148 AH, abamu kubagoberezi ba shia nebaawukana nga bagala okumanya Imaamu agenda okuddawo oluvannyumalwe.
Ekyo sikintu Kipya nnyo, era tewali n’omu mubashia agamba nti abashia bonna mumirembe gya ba Imaamu (as) nti b’alinga bamanyi nti waliwo obuwandiike obukakasa ba Imaamu bonna ekkumi n’ababiri (as) n’amannya g’abwe.
Wabula tugamba nti: mazima omubaka (saw) yabuulira abantu nti ba Khallifa abagenda okuddawo oluvannyuma lwange bali kumi nababiri – nga bw’ojja okubiraba mu Hadiith ey’okubiri – bweyamala n’atongoza Jabir al answaar, ne salimaan alfaarisi, ne Hudhaifah (ra) n’abalala. Ntinno abo beba Imaamu ekumi n’ababiri, nga Qunduuzi bweyayogera mu yanabiil mawaddah, ne Zarandy mu Nuzum durar Ssamutwiin, ne Khoraazimi al hanafi mu maqital Imaamul hussein (as) ekyo kyayatiikirira eri abamanyi ba Shia, nebasoma Hadiith n’amannya g’abwe (as), tekiri mubyetamibwa okubeera nti abamu tebakitegeera.
Okusinziira kumbeera ya ba Imaamu mukiseera ekyo naddala kumulembe gwa Imaamu Kadhim(as) oyo ye obubenje bw’ali bungi kumulembegwe eri abashia kulw’okuggalira kwa firi-awuna w’ekibiina kino nga asibira Haruuna omukulembeze w’ekibiina mukizikiiza kyekkomera, okutuusa lyeyattibwa nga Shahiid. Nga bakubira omulanga ku mulambogwe omutukuvu-abo abalinga kulutindo lwe baghidaadi nti ono ye Imaamu wa Rafidhah!! Ekyo kisoboka okwetamwa?!
Kati tewali kubuusa buusa mu kubeera nti abamu ku bashia mu madiina n’abalala bafunawo obutamanya kubifa ku Imaamu al Kadhim (as), Wabula ate kyaaliwo mubungi ku ba Imaamu abalal (as) nga bwekimanyikiddwa mu nzikiriza y’ebibinja by’obushia ebyabula nebiva kukkubo ly’obutuufu. Kulwensonga eyogeddwa okusooka, nenso-nga endala mpanvu okuzanjuluza, nga okwagala kw’abwe Ensi okusinga enkomerero n’okutabula amazima wamu n’obulimba, n’ebiirala nga bwe byayogerwa mubitabo ebiwanvu ne mubitabo bya abashia ebikulu.
Ekyo bw’obeera tokitegedde, manya nti ne mu bashia be kuufa mulimu abatafuna buwandiike kubikwata ku Imaamu oluvannyuma lwa Ja-afar Sswadiq (as), wadde nga yakimanya mubufunzenti anaddawo alina kubeera mwaanawe. Abantu nga abo tewali kibagaana kubuuza nga bamaze okufuna amawulire nti Imaamu Ssadiq (as) afudde, ko nti ani agenda okuddawo oluvannyumalwe. Ate tebasobola kubuuza mulala atali Bamanyi babashia era ab’esigibwa mubo nga bakumpinnyo eri ba Imaamu (as) nga Zuraara n’abalinga oyo.
Kati wano ky’ova olabanti Zuraara yakemebwa bweyalinga abuu Zibwa mukiseera ekyo – nga bwekisa-ngibwa mu Hadiith entuufu eno ejja – Kubifa ku Imaamu oluvannyuma lwa Abi Abdullah (as)? Nagaana okwanu-kula kubikwaata ku nsonga ya Imaamu Musa bin Jaafar al Kadhim (as). Nga akikola kulwabuyitirivu bwa kukisa obwali bwetaagisa mukiseera ekyo, nabeera nti yatuma omwaanawe okuva mu kuufa agende mu madiina alabe endowooza ya Kadhimu (as) kunsonga eyo.
Ekiraga obukakafu kukyetw’ogera, kyekyayogerwa ne Sheikh swaduuq kusanadi entuufu. Yagamba nti: ((Yatubuulira Ahmad bin Ziyad bin Ja-afar al Hamadaani[85] yagamba nti: Yatunyumikiza Ali bin Ibrahiim bin Hashim[86] yagamba nti: yannyumiza Muhammad bin Isa bin Obaid,[87] yabijja ku ibrahiimu bin muhammad al Hamadaani (ra) yagamba nti: nagamba Ridha (as) nti: ((owange mwaana w’omu baka wa katonda (saw)! Mbuulira kubifa kuzuraara, abaffe Yali amanyi obuvunaanyizibwa bwa taatawo(as)? Yagamba nti: ((yee)), nemmugamba nti: Naye lwaki yatuma omwaanawe obaida agende akakase amawulire kumuntu Ja-afar bin Muhammadi (as) gweyasigira? N’agamba (as) nti: ((mazima zuraara yalinga amanyi ensonga za taata (as) era taatawe yamukalattira kuye.
Wabula ekyamutumisa omwaanawe kutegeera ebifa ku kitange(as): nti abaffe kisoboka okujjawo okukisa mukw’olesa ebimufaako, nekitaawe kyeyamukuutira, era nti mazima omwaanawe bweyamala okukeerawamu, yasabibwa okw’olesa ekigambokye kubikwaata kukitange, naye teyayanukula nga tayagala kukikola awatali kiragirokye, n’asitula kulaane, n’agamba nti: Ai, katonda wange mazima Imaamu wange yemuntu akakasa kulaane eno n’obwaImaamubwe mubaana baja-afar bin muhammad (as) ))[88].
Tulina obukakafu bwa mirundi ebiri obukakasa nti Zuraara mukiseera ekyo yalinga akolera kukukisa:
1 – Eddaame lya Imaamu Swadiq (as) oluvannyuma lw’okufaakwe, byava ku Ayyuubu annahawi yagamba nti: Abu Ja-afar al mansuur yantumisa ekiro mumatumbi budde, nengenda gy’ali, nemmusanga nga atudde kuntebe nemumaaso ge nga waliwo omusubaawa nga alina ekitabo mungaloze.
Nangamba nti: kino kitabo kya mu hammadi bin sulaimaani atubuulira nti Ja-afar bin Muhammad afudde. Oluvannyuma n’agamba nti; wandiika, yagamba nti: ne mpanddika omutwe gwe baluwa, bweyamala n’agamba nti: wanddika nti bwabeera nga yalaamira eri omusajja omu yekka mwennyi ni oyo genda omukube ensingoye yagamba nti: okwanukula nekumujjira nti yalaamira abantu bataano ngaomu kubo ye Abu Jaafar al Mansuur, nemuhammad bin Sulaimani, ne Abdullah, ne Musa, ne Hamiidah))[89].
Riwaaya eyo yayogerwa mukkubo eddala erisinga okubeera ettuufu, nga biva ku ali bin Ibrahiim, nga abijja kukitaawe, nga biiva ku Nnadhari bin Suweid mungeri bwetyo, okujjako yagamba yalaamira eri Abi Ja-afar al Mansuur, ne Abdulllah ne Musa ne Muhammad, ne Mawula eri Abi Abdullah (as). Abu Ja-afar n’agamba nti: ((Abo tebakki rizibwa kuttibwa)).[90]
Mu Riwaaya eyo tufunamu ebintu bibiri ebikulu nga birina ekigenderewa:
1 – Okubeera nti Imaamu Swadiq (as) y’ekesa mansuur obutatuusa ku Imaamu kadhimi(as) kabenje singa obusigire bubeera bubwe yekka yensonga lwaki yayingi zaamu ebijjawo enkwe z’abakumpanya.
2 – Ekigero ky’okukisa kyeyolefu mu kukola eddaame, naye bwekitabeera ekyo kati nkolaganaki eri wakati w’omuntu akakasa ba Ahlul bait ne mansuur Ddawaaniiq okutuusa n’okumufuula omusigire mubasigirebe?
Era ani amanyi nti Zuraara okwekuuma nga amanyi Imaam ye mwennyi ni tekwaali kukisa.
Endala: kisshi gyeyayogera nesanadiyaayo nga abijja ku zuraara. Nti ye yagamba nti: ((ndayira katonda singa nnyumya byenawulira okuva ku Abi Abdulla (as) Nalibadde nga nkomerera ennume za abassajja kunduli y’omutende[91].
Nga abatirimbuzi bwebakolanga okusooka okugeza nga Ziyad bin Sumayyah nebanneebe abafuzi n’abagoberezibe.
Kunkomerero tulina okujjukiza ebintu bibiri:
1 – okujulira kwa Sheikh eyekkaanyizibwaako ku bugulu mivuubwe Abil Kasim al Hussein bin Ruh (ra) kubantu ba zuraara – n’obulungi bwonna – nga atandiikira kumpaji y’abwe zuraara, ate nazzaako Abaanabe n’ebazzukulu okutuusa ku mulembe gwa sheikh al Jaliili Abi Ghalib azzaraari, yayogera kubo nti: Abantu benju yajaliili bakigero kya waggulunnyo mu nsonga eno.[92]
Olaba, nti ddala alina kyagenderera munso nga eyo okujjako obwa Imaamu? Ye abaffe kisoboka omusajja okubeera n’ekigero eky’owaggulu kunsonga y’obukule-mbeze, nga ate tamanyi Imaamu wa mulembegwe?!!
2 – okujjukiza nti Zuraara y’omu kubaswahaba ba Imaamu Kadhim (as)[93] era yafa oluvannyuma lweemyaka ebiri okuva kubwa Imaamu bwa kadhimu(as)[94].
Singa kikakasibwa nti Zuraara teyamanya Imaamu Kadhimu (as) mu buwandiike (Nasswi) nga akyaali mubulamu bwa taatawe asswadiq(as) . ekibeera nti yamutegeerera mumyaka ebiri egyo gyeyawangaala kumulembe gwa Imaamu Kadhim(as). Ekyo mubutuufu tekijjaawo buwandiike, awamu n’okubeera nti Zuraara okukkiririza mu Imaamu Kadhimu – wadde mukiseera ekivannyumanaye ekyo kivumbula nti zuraara akkiriza okubeerawo kw’obuwandiike mubutuufu bwennyini. Ekyo kimala oku nyweeza ffe kyetuliko, ate ekyo tekikosa zuraara Singa kibeera nga bwekyogeddwa.
Ekyo kyetusobodde okw’ogera kubikwaata ku Zuraara(ra), sirwakugenderera ekyo ekyo ekya bula neky’ekweka kw’oyo eya kikakasa; kubanga ekiri mu kunonyereza kuno kimala eri oyo an’onya amazima okukimanya, n’okukakasa obuwandiike, naffe tusuubira nti kijja kugasa mu mitima emyenkanya kubanga tetutabuddeemu kuwaayira n’abulimba.
Nninawo akakodyo mumuntu ey’ebaka, kubanga mazima nze nyumya emb’oziyange nga taliiwo era nembuulirira Naye mazima omulimba ategeka ebigambobye nga ate akakadyo kange tekali kumuntu azuulawo eby’obulimba.
Hadiith ey’okubiri: Hadiith ((Ba Khulafaa-e bali kumi nababiri nga bonna bava mu ba Quraishi)), Kati bano b’ebamu kubagy’ogera mu ba sunni:
1 – Bukhaari fi Swahiihih 4: 164, kitabul Ahkam bil Istikhilaf.
2 – Muslim fi Swahiihih Bitisi-at Turq 2: 119, Kitabul Imar.
3 – Ah-mad fi musinadhi 5: 90, 93, 97, 100, 106, 107, Dar Swadir.
4 – Sunan Abi D’awud 4: 106/7279, 4281.
5 – Al Muujamul Kabiir ekyataburan 2: 238/ 1196.
6 – Sunan Ttrimidh 4: 501.
7 – Hiliyatul awuliyaa-e ekya Abi na-em 4: 332.
8 – mustadirikl Hakimu 3: 618.
9 – Fatihul bary bishareh swahiihil Bukhaari 13: 211.
10 – Swahiih musilim bishareh Nnawawi 12: 201.
11 – Mishikaatul maswabiihi ekya taburiizi 3: 367/5983.
12 – Assilisilat sswahiihah ekya al baani Hadiith No 376. Nendala mnyingi nnyo.
NAYE KUNDAGIRIRA YA Hadiith, tugamba nti: Abaffe kisoboka okuwa obwa khaliifa eri buli muntu adda kuntebe n’alamula mu ba kaliifa ba bani Umayya ne ba Ban maruwaan, n’oyo alinga abo?
Abanyi ba Hadiith bayawukana olw’awukana mu mannya g’abwe n’ebakoonagana olukoonagana, labira ku Ibin Qaim al Jawuziyyah mushareheye ku sunan abi daawuuda[95] ate laba eb iri ne Ibin Kathiir mu tafussiriye[96], ate ono maqiriizi teyayingi zaako wadde n’omu mu ba Bani ommayya mukitabo assuluuku li maarifat Duwalil muluuk.[97]
Eno Hadiith eragirira kukugenda mumaaso kwansonga okutuusa kunkomerero y’omulembe, nabyonna byebayogera mumannya ga bakabaka n’abafuzi abasaliriza byonna ebyo bya njwanjwa, n’ebyo abantu byebayogera tebisobola kukwatagana nakituufu kyennyini, kale nekibeera nti eky’okulabirako ekituufu kyennyini be ba Imaamu (as) Ahlul bait genda osome mubyafaayo byabwe n’okugenda mumaaso okw’okubeerawo kw’abwe okweekitiibwa kulw’okubeerawo kwa mahady Al muhammadi (saw): Asswawa-iqil Muhriq ekya Ibin Hajar al Haitham. Ate waliwo eno eyajjululwa okuva ku Imaamu zainul Abidiina, bw’obeeranga oyagadde mazima, yagamba: Imaamu(as) yagamba nti: ((Ekibiina kino kigenda kudda mabega w’ani, nga ate abamanyi b’akyo b’alinnyirirwa, ekibiina nekigwaamu enjawukana abamu nga bakaafuwaza bannaabwe, nga ate katonda agamba nti:
[Temubeera nga abo abayawukana nebasansuka][98]
Abaffe waliwo eyesigibwa kukutuukiriza Hujja n’okunnyonyola eddiini okujjako abaana ba ba Imaamu b’obulunngamu, amataala g’ekitangaala mukizikiiza ab’o katonda beyakakasa neyesembesa nabo kubaddube, n’abeeranga ebitonde teyabireka bwereere awatali mulunngamya, abaffe abo muyinza okubamanya oba muyinza okubasanga okujjako nga bava mu matabi g’omuti ogw’omukisa, n’abasengejje abo katonda beyaj-jako obukyaafu n’abatukuza olutukuza, n’abakingiriza ebissi byonna era n’akakasa okubaagala mu Qur’an))[99].
Byebyo, naye ekyokwekwaasaako omulabe washia kyeyekwaasa nti abashia bayawukana oluvannyuma lw’okuttibwa kwa Hussein(as), bo bennyini tebatunnyonyola bwennyini bwa kwawukana okwo, ffe tusobole okukyanukula n’okukifunirako ansa. Wabula balinga abatamanyi kuyuyibwa kwa musaayi gwa Hussein (as). Obo olyaawo ‘ayagala kuyisaamu kyakugamba nti omulungamya ye Ibin al Hanafiyyah, bwekibeera nga ekigender erwa ky’abwe ky’ekyo olwo nga omanya nti abagamba ekigambo ekyo be ba kiisaaniyyah so sibashia ba Imaamiyya. Ekyo tukitwaala nti mukyo b’ayawulamu eky’ogerwa nga kiva kunkeeyana za Ibin al Hanafiiyya eri Imaamu Ali(as) bin Hussein (as) kunsonga y’obwa Imaamu n’obukulembeze, naye nga ebyo tebirinaako bujulizi bukakafu bwetuyinza kwekwatako, wabula ekinyweevu gyetuli kwekugambakwe nti obwa Imaamu bwa mwaana wa mugandawe Imaamu zeinil Abidiina(as).
Ate nga oyagala okimanye nti abeekwaata ku nngombo eyo bebawahaabi, era eyekwaata kwekyo taamanyidde ddala njawukana zituusa kuddaala lya kukoonagana mu nsonga ezenjawulo nga ziri mubwennyini bwenzikiriza y’abasiraamu, okutandiikira kubitendo by’a katonda omugulumivu okutuusa kunkomerero nemubintu ebirala ebikwata kunzikiriza. Abaffe ekyo kirina kyekyonoona mubikolo bye nzikiriza?! Era omuntu ayogera bwatyo neyeyita ekyoabeera mugaanyi?! Oluvannyuma ekibiina ky’obusiraamu kya yawuliwaamu ebibinja nsanvu mu bisatu, naye enjawukana eyo yava kuki? Ye okugamba ekyo kitegeeza kwawuzaamu nsibuko ya busiraamu nanzikiriza y’abwo kulwabwokka bwa kugwaawo kwa njawukana?!!
Okujjulula nassu kwakakasibwa eri abashia ba Imaamiyya kubaddawo nga babijja kubasooka okusingira ddala Nassu okuva ku mubaka wa katonda (asw) nga ekaakasa obwa Imaam bwa ba Imaamu (as) okutandiikira ku Imaamu ali (as) okukomekkereza ne Imaamu mahdy (as)., Nabwekityo Imaamu eyasokangawo yalekangawo obuwandiike obukakasa agenda okumuddira mubigere. Okutuusa lwebatuuka ku Imaamu al Madhy (af). Omulunngamya w’ekibiina kino. Omuntu singa asoma ebita bo bya Hadiith ebya abashia ategeera obutuufu bwekyo tekyetaagisa kuwanvuya mukw’olesa ensonga eyo.[100]
Wabula kibeera kya mugaso okunokolayo ebimu kubyayogerwa na abasunni mubitabo byabwe nga ate byanjuluza bulungi okubeerawo obuwandiike obulaga nti obukulembeze bwa ba Ahalul bait (as) oluvannyuma Lwa Nabbi (saw) nga tw’ogera n’amannya g’abwe. Ezimu muzo z’ayogerwa ne Qanduuzi al Hanafi mu kitabo yan’abii-el mawaddah[101] nga azijja ku Saliman Farisi, ne Ibin Abbasy, ne Jabir bin Abdullah al answaary n’abalala.
Tekyekweeka nti buliyenna akkiriza amadhihibu ekkubo lw’obutuufubwe kujjulula, kubanga byagamba byonna bibeera mukujjululakwe, oyo ayawukana kumadhihibu amanyikirwa kukukisa bintu ebimu nga ate bituufu, n’okulinnyirira amadhihibu ago, n’okugetamwa. Tumaze okulaba okwegatta kw’oyo atwaawukanako munsonga eyo, mu Riwaaya eziraga obwa Imaamu bwa ba Imaamu baffe, nga bwekyasoose mu kkubo erisooka , ekyo kitegeeza nti mazima katonda omugulumivu yabikka kumaaso g’abwe, ate n’abanguyiriza okujjulula ekyo! Singa bakitegeera balivudde ku Riwaayaye, mukyetunnyo nyodde mulimu ekimala okutegeera eri buli yenna eyetegereza nga mwenkanya era nga akkiriza olunaku lw’okubalibwa.
Oyinza okusanga omuntu agamba nti okwawukana ku ba swahaba mubutakkirizabwaabwe kukubeera wo ((Nassu)) buwandiike nti obwo bukaafiiri![102] Nga balaga abatasoma kubyafaayo bya baswahaba n’akatono, era balinga abataawulira ngako nti abakulu mubo bayawukana ku Nnabbi (saw) lwaatu mubifo ebisinga obungi, ekyo kiri mubyewuunyisa ennyo. Kubanga okukuutira kubikwaata kubwa Imaamu Amiiril Muominiia Ali bin Abi Talib (as) n’okukakasa ku bwa khaliifabwe nga kiviiraddala mu Nabbi (saw) era mumikolo egyenjawulo nga Hadiith ya Ghadiir nendala makumi namakumi nga tezeeyawulidde mu kkubo lya bashia bokka, wabula ebitabo bya aba sunni ebituufu byakitegeera n’abogezi ba Hadiith ezirimu bonna bakimanyi bulungi mubitabo ebyayatiikirira okutuusa ekigambo kya nassu lwekyayatiikirira nga kisinziira ku makubo g’abwe gokka. Wabula abasinga obungi mubo b’agezaako okukyaamya ensonga eyo nebabeera nga basobo la okwogera ebitasaana kunsonga eyo, ekyaviirako abaddawo oluvannyuma okukakasa ebyayogerwa n’ababasookawo era tebafaayo kuwaliriza mitima gyabwe kukunoonyereza mazima nga bayitira mukwawula wakati w’ekituufu n’ekikyaamu kisoboke okubannyonyokera nti ezo endowooza ensikire tezirina maanyi ku mutima ogunoonya amazima okusingako okugoolekera.
Kulwensonga eyo tugenda kuleeta ebisingamu obukulu mukunonooza kw’abwe, bwetumala tubyanukule nga tunnyonyo la ensonga eyabalema okutegeera mubyo nga bwebijja:
Nannyini kunonooza okwo yakakasa nti: mazima ba swahaba tebakolera ku Nassu yakatonda ennyweevu. – kunzikiriza yaaba – shia ba Imaamiyya, ekyabaviirako kugyaawukanako.. n’eyo enzikiriza mubuli madhihibu nga okozesezza amagezi agalowooza obulungi bubeera bu kkafiiri, kubanga kubeera kuwakanya nakugaaniraddala Ddiini enkakafu eyanamaddala emanyikiddwa, ekyo bwekibeera bwekityo, kati ebivaamu bitereera’bitya wamu n’obuggumivu bw’omuyigiriza waabwe muhammadi (saw)? Abaffe kijja mumagezi okugamba nti Nabbi (saw) yakola bunnaafuusi mukubalera okumala ebbanga erye-myaka abiri nga kyayagala babukeese nga bakumpanya kunkomerero?!
nga ate byo biragiro bya katonda, n’obutabikolerako, nebakolera kukyennyume kyabyo, eyo ensonga njatiikirivu mubyafaayo byabwe ku mulembe gwa Nabbi (saw) nga akyaali mulamu, nga bwekyazuukawo mukumwawuka nako kwaabwe kukiragirokye kukutta nannyini bbeere.[103]
Ne mulutalo lwe ohud[104] nebyaluvaamu eby’akabenje byasemberera okugenda n’obulamu bw’omubaka wa katonda omugulumivu (asw), nemulutalo lwe Hunain abantu abamu lwebaddukiramu nebadda emabega, oluvannyuma ate obulumi obuwulirwa n’oyo akakasa ekikangbwa kye Nnaku okusinziira kunjogera ya Abdullah bin Abbasy?! Ekyono kulwakubeera nti: mazima omubaka wa katonda (saw) yasaba ekkalaamu abawanddikire ekiwandiiko kyebatajja kubula oluvannyuma lw’akyo, okusinziira kunjogeraye (saw). Olw’amala ne b’awukana nebatandiika kuyombagana, neb’ogera ekigambo ekyesisiwaza nti: mazima omubaka wakatondaawunze nabulwadde, okutuusa ba Answaari be lweba walirizibwa okugamba nti obulwadde bumuwangudde. Biibino bisangibwa mubitabo byabwe ebituufu:
Byajja muswahiihil Bukhaar nti: ((Omubaka wa katonda bweyasemberera okufa, nga munnyumbaye mulimu abasajja nga ne Omaru bin Khattwaabi ali mubo, Nabbi (saw) yagamba nti: ((mwanguwe okuleeta ekitabo ne kkalaamu mbawandiikire ekiwandiiko temugenda kubula oluvannyuma lw’akyo)), Omaru yagamba nti: mazima Nabbi obulumi bumuyitiriddeko ate mulina ne kulaane: ekitabo kya katonda kitumala ab’ali munnyumba neb’awukana nebayombagana, mubo nga mwemuli abagamba nti musembere Nabbi abawandiikire ekiwa-nddiiko temujja kubula oluvannyuma lwekyo, ate nga mubo mwemuli abagamba omaru kyeyagamba, bweba-yitiriza omuzannyo n’okwawukana awali Nabbi (saw) omubaka wa katonda (saw) yagamba nti: ((musituke muve wendi…))[105].
Oluvannyuma ate aliwa nannyini kwemulugunya kunsonga y’olutalo olwakulemberwa Osaamah, n’okwa-wukana kwabwe kumubaka wa katonda (saw) mubitundu nensonga ezisinga obungi muzo, okutuusa omubaka wa katonda (saw) lweyawalirizibwa okufuluma nga ate mulwadde nnyo asobole okubakungaanya ayogereko gyebali nga agamba nti: ((mugoberere era mutaase ejje lya Osaamah, katonda ya kolimira omuntu ayawukana kujje lya Osaama))[106].
Naye okumwawukanako kw’abwe oluvannyuma lw’okufa kw’omubaka wa katonda (saw) n’okukyuusa kwabwe ebintu ebimu, ogira okwata Hadiith ya Hawudh ekunyumize eky’afaayo ekyo, era ekutegeeze ensonga ezo mubujjuvu.
Bukhaari yakifulumya mu mulyango gwa Hawudh nga abijja ku Abi Huraira nti mazima ye yalinga anyumya Hadiith nti: mazima omubaka wa katonda (saw) Yagamba nti: ((ekibinja mu ba swahaba kigenda kunsanga kuluzzi Hawudh kulunaku lwe nkomerero, babeerenga bekulu-ngulula kuluzzi olw’o, ngambe nti Ai, katonda wange abo baswahaba bange agambe nti: mazima ggwe tomanyi kiki kyeb’azuulawo oluvannyuma lwo, mazima bo baddirira emabega kumigongo gy’abwe)).[107]
Mukwe muluguunya kw’abwe okw’ekisiru mwemuli okwekwasaku kulaane okutendereza ba swahaba mw’abo abasengu ka “Muhajiriina” ne “ba Answaari” abataasa omubaka wa kaotnda bwebamala ate nebatandiika okwebuuzaganya nti: ngeri ki ekyo gyekikwatagana mu n’okwawukana ku “Nassu” obuwandiike singa ddala bwali w’ebuli?!
Muba swahaba mulimu Ab’ekitiibwa abalongoof’u okusiima kwa katonda kubeere kubo, ab’alwanirira mumasog’omubaka wa katonda ow’ekitiibwa (saw) nebatuuka kuddaala ery’okuttibwa mu kkubo lya katonda “Shahada” mulutalo lwe badiri ne Ohudi ne Hunaini nendala nnyingi, mubo mwemuli abanyweerera ku sunnaze, nebagoberera ebigambobye, nebako lera kukiragiro kye nebeeziyiza byeyaziyiza, abo bo tewali kubuusa buusa mu kubeera nga bebagendererwa mu kubeera nti Qur’an ebatendereza, n’okutukuza abasiraamu. Ate mubo mwemuli ab’amukuba amabege nebamwa-awukanako nebamunyiiza nebamusunguwaza, abo b’ebo kulaane beyatenda nti: [Abo balina obulwadde mu mitima gy’abwe].[108]
Twongera kwekyo nti: mazima ba swahaba ba Nabbi musa (as) b’esinza enngamiya: ((Saamiriyyu yababuza))[109] naye ekyo tekyakyuusa kubugulumiva bwa Nabbi musa (as) wadde mubunyiikiivubwe n’okukolakwe okw’awa-amu kweyawaayo mukulabirira ba swahababe, naye emi-tima gy’abwe gyabawundira ensonga yensi nga n’abasinga obungi mubo b’etamwa amazima.
Mazima Imaamu Ali (as) yayitiriza nnyo okubate-ndereza bweyalinga avuma abeyita baswahaba mu khutu-baze n’abalinaanyisa nebaswahaba b’oomubaka wa kato-nda (saw), kati okutendereza okwo kukwatagana kutya n’okubeera nti b’anyaga omugabogwe?
Ye, kituufu omubaka wa katonda yalina ba swahaba nga balongoofu, bangi mubo battibwa muntalo zeddiini y’obusiraamu ez’asooka mu bulamu bw’omubaka wa katonda nga bwekiri nti bangi mubo B’asigala ne Imaamu Ali (as) nga bagoberera ebiragiro by’omubaka wa katonda omugulumivu, mukwagala Imaamu Ali (as), nemukukola obulabe kwoyo amuwalana, mubo mwemwaali Ammar eyattibwa n’ekibinja ekigyeemu ekya ((mu-awiya n’abagoberezibe)). Mubo mwalimu bangi abattibwa mulutalo lwe Swiffiini ne Naharawaan[110]. Abo bonna bebagenderera mu kutende bwa ne Imaamu Ali (as) kuba Swahaba n’okubagulumiza. Era betugulumiza n’okumu-wagira era nga zenkolo zeddiini, abo bonna bagumiikiriza byebeebagala mumirimu egy’obu gyeemu n’okukola obulabe, naffe twesamba emirimu gyabwe, okugeza nga mu-Awiyya ali omu kw’abo. Hassan busir nga naye wa mubagoberezi abebitiibwa yamwogorako nti: ((Ebintu bina byali ne mu – Awiyya, singa byonna teyabirina okujjako kimu mubyo ky’ali badde nga kizikiriza: okunyaga n’akola obulabe ku kino ekibiina okutuusa lweyadda kubukulembeze nga tasoose kwe buuza, nga ate mubo mwalimu baswahaba ab’ebitiibwa.
N’okusikiza omwaanawe yaziidi omutamiivu oluvannyumalwe, n’okweyita ziyada, n’okutta Hajar bin Ady al kandy neba asuhaabul Hajar, ye abange okubo-nabona kulw’okuttibwa kwa Hajjar))[111].
Yee, kituufu nti mazima Abashia beyagala nebatukuza N’okugulumiza oyo eyayimirira muba swahaba abagu-lumivu ne Imaamu Ali (as) muntaloze, nga bagoberera ekigambo ky’omubaka wa katonda (saw) : ((okulwaana kwa Ali kulwaana kwange ate okuwonakwe kuwona kwange)).[112]
N’ekigambokye (saw) nti: ((Ai, katanda wange yagala oyo amwaagala ate owalane oyo amuwalana, era oyabulire oyo amwaabulira, otaase oyo a mutaasa)).[113] Ffe tweyagala naye. Naye omuntu eyeyambaza kanzuy’obwa kaliffa nga aginyaga bunyazi okujijja ku mubaka wa katonda (saw), n’oyo eyalwaanyisa Ali (as) n’amukolako obulabe n’amugyemera, n’agaana okumulonda n’ava kuddiini okugeza nga mu-awiyya ne ba khawaarijji abo omubaka wa katonda (saw) byeyalagira okubalwaanyisa,[114] tewali kubuusa buusa kwonna nti ekibinja kya Imaamu Ali (as) “Shia” kiraba nti kyamubwenkanya abantu abo obutabeera nga benkanankana nababali. Katonda (omgv) yagamba nti: [Abaffe omuntu abadde nga mukkiriza abeeranga oyo abadde omwonoonefu, abantu abo tebenkanankana].[115]
Naye ekirowoozo kya Imaamu Ali (as) kubantu abo abasatu, ekikakafu kiri nti Simusiimu kubo era awawaba buli lunaka nga ayogera bikolwa by’abwe ebyensolo obuta jjaako, ebyo byayisedda ebijjulira ensonga eya munta-ndiikwa y’okunoonyereza, era bijja kukujjira ebikutegeeza kiki kyaali kubantu abo mubujjuvu.
Baddamu okwemuluguunya nate nga bagamba nti Imaamu Ali (as) alina ebigambo era binywevu eri abashia ((byajjululwa mu Nahjul Balagh)). Nga mubyo mwemuli ekigambo kye (as) nti: ((mazima Shuura ya abo abasenguka n’abo abamutaasa, “Muhajiriina wal Answar” bwebeekungaanya ku musajja ne bagamba ntinno ono ye imaamu ekyo eri katonda kubeera kusiima…))[116]
Mazima ebigambo bya Imaamu Ali (as) biyimiridde kunannyini kuby’ogera. Kubanga ebigambobye wano byeyolefu, era birikumpi nnyo mukubeera nga binonooza era nga bigaana okukkiriza Shuura, olwensonga nti di ba Muhajiriina ne ba Answaari lwebeekungaanya nebegatta kumusajja mubutuufu?! Tugambe nti mu Saqiifa nga ate ennyombo ez’aliyo zimanyikiddwa, n’ekigambo ky’abwe kimanyikiddwa nti ((muffe muveemu Amiiru nemummwe mu veemu Amiiru…)) bwewamala ne wa beerawo ekibwatukira mukiseera Omar bin Khattwabu we ya kwatira mungalo za Abu Bakari nga amulonda ne kuddako Abu Obaida.[117]
W’aliwo ebyaliwo mubyesiyinza kw’ogera….
Sikya mubintu ebyewuunyisa ennyo eri oyo anoonya amazima era eyeyita nti mwenkenya okubeera nga yerabira okugaana kwa ssebo wa Khaziraji Sa-ad bin Obadah, n’ekigambo kya Habbaabu bin Munzir nti: Bwemuba nga mwagadde tujja kubufuula Ddwaniro)).[118] Olwamala ba bani Hashim nebagaana ne Zubairi ne Twaliha bangi, kati okwegatta n’okukungaana kuliwa kunsonga ya Shuura?!
Omaru yagamba nti okulondebwa kwa Abubakari kyali kibwatukira katonda kyeyakingiriza nakyo abasiraam obubi bwakyo.[119] Era yagamba nti: omuntu addamu okukola nga ekyo mumutte. Ekitegeeza nti singa waliwo okwegatta ku Shuura ekyo tekyalibadde kituufu Omaru kyeyagamba. Kyekyo, nga ate Zahara muwala wa Nabbi (saw) yagamba mu khutubaye nti: Bakakasa kulwakutya fitina, kyokka ate mufitina mwebaagwa era mazima omuliro Jahannama gwo kya abajeemu))[120]
Naye obwa khaliifa bwa Omar bin Khattwaab ne Othumaan bin Afaan, bino byebigambo bya Imaamu Ali (as) kunsonga eyo: ((ye abange nga kyewuunyisa!! Okulabanti ye abwejjako nga akyaali mulamu n’abugabira omulala oluvannyuma lw’okufaakwe, kiki ekyayitiriza okubwefugira mumpuyi zonna! Bweyamala n’abuteeka mu kibondwe ekikolobola….
Nalayidde katonda – abantu batusibwaako obuzibu obwenjawulo n’okunonoozebwa, naguminkiriza ekiseera kiwanvu, n’obuyitirivu bwe nnaku okutuusa bweyalinga agenda okufa n’abuteeka mubantu beyalowooza nti mazima nze ndi wa mubo. Ai, katonda lwaki totuwonya Shuura…))[121]. Ekyo kimala okwetamwa kwa Imaamu Ali (as), kati ate tekyetaagisa kugamba nti lwaki Imaamu Yasirika kunsonga ya Shuura? Era lwaki yakkiriza okuyi-ngira mu Shuura?! Wuliriiza okwanukulakwe okweyolefu okw’olwaatu mu Khutuba eyo yennyini nti: ((mazima ndayidde katonda Abubakari yeyambaza kanzu etaliyiiye ((obwa Khaliifa)) nga ate akimanyi bulungi nti ekifo kyange mubwa Khaliifa ndinga enso kulubengo, mukoka akkirira nga ava waggulu kunze kyoka ate tewali kanyonyi kasobola kumbuuka, nafungulula engoye nembuleka, ne mbujjako omutima, nembeera nga natandiika okulowooza nti oba nsitule olutalo wamu n’okubeera nga abayambi abammanyi batono, oba ngumiikirize kubufuzi obw’ekirya zamaanya mukizikiiza ekyeekitulu ekiyitiridde, omukalu akaddiyira mukyo, ate omuto akimereramu envi, omukkiriza n’abeera nga abonabonera nga abonabonera mukyo okutuusa lwasi-sinkana ne katondawe…)). Bwamala n’agamba nti: ((Ai, katonda bw’otutaasa muku-kyuusa kyuusa mundowooza za Shuura, Ddi okubu-usibwabuusibwa munze lwekwa-ntambuliramu okuva kuyasooka mubo okutuusa lwenafuuka nga Niinaanyi sibwa eri endowooza ezo, naye mazima nze nakuba nabo omulanga mukiseera weba-gukubira, nembuuka mukiseera webaabuukira.
Bwebagamba nti: khutuba eyo eyinza obutabeera ntuufu.
Tugamba nti: mazima khutuba eyo sikirala okujjako eri emu kubigambo bya Imaamu Ali (as) ebyanjuluza okwemuluguunyaakwe, bwemuba mwagadde okumuka-kasa nayo kiri gyemuli, bwemwagala okugirimbias, temukkirizibwa kwekwaasa nsonga yonna mu Nahjul Balagh, Kubanga sikyya bwenkanya okukkirizaako ekitu-ndukyekitabo ate nemugaana ekitundu ekirala, okusinziira kwekyo tujjaku lagirira omusomi ow’ekitiibwa eri abantu abafulumya khutuba eyo. Era nga bebano:
1 – Ibin Nnadiim fil Feherestie: 224.
2 – Ibin jawuzi fil Manaqib.
3 – Ibin Abud Rabbih al Andolisy (yf 328 H) fil Aqidil Fariidi.
4 – Al aaby fi Nathir Ddurar wa Nazihatul Adabu.
5 – Sibut Ibin Jawuzi fi Tadhikratil Khawaaswi: 133, Netafusiiri ya khutuba eno n’eyolefu teyetaagisa kwanjalu za, kubanga ewa obujulizi ku mujulizi.
B’emuluguunya kukulonda kwa Imaamu Ali (as) abantu abasatu – Abubakar ne Omaru ne Othumaan – nebakakakasa nti mazimaye teyayanukula kulonda okwo kulwakwagala kulo ngoosa, oba kukisa, oba kwetamwa, ebyo byonna biretera okwemuluguunya mubukakafu bwa mukamawaffe Imaamu Ali (as).
Ensonga ezikwaata kukugaana okulonda, n’okubeera nti ye mwennyini teyayanguyira kukkiririzaawo kulonda, ezo ensonga abana Tareekh babyogera n’abana be byafaayo:
Byafalumira mu bukhaari nti: ((Mazima Ali (as) yagaana okulonda okumala ebbanga lya myezi mukaaga okutuusa FATUMA ZAHARA (as) lweyafa))[122].
Mukhutuba ya Imaamu Ali (as) annyonyo la bulungi ensonga z’okulondaakwe, era n’abikkula nekukyaama kye kati tewasigalawokulimbisa kwonna: katinno wuliriza owange ggwe omwenkanya ebigambo bya Imaamu (as):
A – ((Ndayidde katonda Singa s’atya kwawukana, nakubeera nga obukaafiiri bukomawo ate Eddiini ezikirire, twalikyusizza ebimu mwebyo, netubeeranga tugumiikiriza kubumu kubulumi))[123].
B – Yagamba (as) mu Nahjul Balagh nti: ((Natunuulira nagenda okulaba nga sirina muyambi okujjako ba Ahlul bait, nenjagala okuba wo nya okufa, bwentyo nenzibiriza eriiso nga kuliko akannuma, nennyweera amazzi kubulumi mubulago, nenguminkiriza kunnaku yange nensiba obusungu, ne kukukkaawa okusingako emmere etabud-dwaamu kamulali))[124]. Abaffe waliyo okunnyonyola okweeyolefu okusinga awo?!.
Bwekibeera bwekiktyo, kati okwemuluguunya kuvaawa oluvannyuma lw’okunenya okwo kwonna n’okusinda? Nga ate ye mwennyini(as) yasinga okumanya eby’aliwo mukiseera ekyo n’ebigenda okuddawo oluvannyuma. Ye, singa eyabajjaako bukakafu, n’abeera nga naye yafuluma n’age nda nabo mu Saqiifa nga naye agenda kulonda, n’abeera nga yaleka omubiri omutukuvu ogwa Nabbi (saw) nga gukyaali muddiiro, n’abeera nti yetaba mukulonda n’akwaata mungaloz’abwe mubwangu, awo kyalibadde kituufu okubeerawo nekyemweekwasa kunsonga eyo.
Nemunnemuluguunya z’abwe ezayogerwa kubikwata ku buwandiike, kwekukakasa kwaabwe nti tewali kiraga kubwa khaliifa mu Hadiisil ghadiir, awamu n’okubeera nti bwebujulizi bwa abashia kunsonga eyo, era nga gyebesembesa – nga bwekisangibwa mu bimu kubyawa-ndiikibwa eby’obulimba – mubyesigamizibwa ku Al Hassan al Muthanna bin Hassan Ssibutwi, nti bo b’amubuuza ku Haddisi egamba nti omuntu oyo gwembadde nga nze mukamaawe, oba obwo bujulizi obulaga era obwesembesa ku bwa Khaliifa bwa Ali (as)? Yagamba nti: singa Nabbi (saw) yayagala kumuwa bwa Khaliifa ne Hadiith eyo y’alibadde ayogore ekigambo ekyeyolefu nga agamba bwati:
((Abange mmwe abantu ono yemukule mbeze weddiini yange era yagenda okuddawo oluvannyuma lwange mumuwulirize era mumugondere…)) bweya mala Hassanil Muthanna n’agamba nti: ((Ndayira katonda singa Ali yalagirwa kunsonga eyo kyokka n’atantegeez’ako kiragiro kyakatonda n’omubakawe era n’atakolerawo kunsonga eyo y’alibadde nga yasinga abantu bonna okukola ensobi kulw’okuleka okutuukiriza ekyo katonda n’omubaka we kyebalagira…).
Bwetugamba nti ebyesigamizibwa eri Hassani bituufu wano, naye ate eky’okwemuluguunya ku Hadiith ya Ghadiir n’ebigambo ebiringa ebyo kirimubintu ebisinga okwewuunyisa ennyo, ate tekisuubirwa kubeera nti ekyo kiyinza okuva mumuntu alinako kya amanyi kufiqih w’ekiwarabu, okusingako oyo eyategeerako ebyafaayo bya Hadiith ya Ghadiiri, n’ebyaaliwo ebiraga kuyo, n’obujulizi obuweesa ekitiibwa, n’okutegeera kwa ba swahaba okwabulijjo n’abalala mubo, Abantu b’ajulira ku lunaku lwa Ghadiir, oluvannyuma lw’okukomawo nga bava mu Hijjatul Widaa-e, nga omubaka wa katonda asaba okukungaanira mukifo ekyo, mukw’okya okuyitirivu muddungu, mubwa wukaniro bwa amakubo, asobole okubatuusaako katondawe kyeyamulagira, oluvannyuma nga amaze okukola nabo endagaano nga agamba nti: ((sirinze abasingako obulungi nga ate ndi wamumwe bennyini))? Ne baddamu nti ye kyekyo, omubaka wa katonda. Bwey yamala n’akiddinganamu emirundi mingi oluvannyuma yakikome kkereza nga agamba nti: ((omuntu nze gwembadde mukamaawe kati ono Ali yemukamaawe Ai, Katonda nkusaba oyagale oyo amwagala era owalane oyo amuwalana otaase amutaasa, oyabulire oyo amwabulirira))[125].
Baswahaba bakitegeererawo mubwangu awatali kutegana nti oyo yemukama w’abwe ekitegeeza nti ye mukulembeze w’abwe, nebabeera nga bayangu wa mangunnyo okumutoolera ku ssalaamu kulw’obukulembeze bwa abakkiriza, Hassan bin Thabiti omuyimbi yasaba okukkirizibwa ayimbewo kukayimba akagendera kumukolo nga mulimu okwanjuluza n’okuyozayoza kubukulembeze bwa abakkiriza.[126].
Ebyo byebyo, nekatonda omugulumivu yassa Aya oluvannyuma lwekyo nga kyakaggwa okutuukirizibwa awatali kuyisaawo kaseera konna:
Katonda yagamba ati [olwaleero nzijuzza eddiini yammwe nembajjuliza ekyengera kyange nemba siimira eddiini y’obusiraamu nga yeddiini][127].
Wahidy yajjulula ebyo[128], era neyo Riwaaya eri suyuuti.[129]
Kyekyo nayenga Hadiithil Ghadiir siyeyali esookaoba esembayo mu kukwaasa Imaamu Ali (as) obwa Khalifa, n’okumusimbawo kubo nga mukulembeze era nga mufuzi atenga musigire.
Awatali kubuusa buusa ekyo kiraga kubulimba bwebasiba ku Hassan al muthanna. Kubanga Ba Alawiiyiina abava mu ba Hussein ne ba Hassan bo bebasinga okuma nya obukakafu obwookusinga abantu bonna nga ate baswahaba abalongoofu bakimanyi, nga ate tusoose ne twanjuluza ebyajju lulwa n’abana ba Tarekh n’ebyafaayo mu Munnoonyereza ezisoose, ne’byayogerwa mubitabo ebituufa kunsonga eyo okugeza nga Hadiith Ddaar, ne Hadiith Khasifu Nna-al, ne Hadiithil Manzila, ne Hadiith – Il-Thaqalain, enjatiikirivu nendala nnyingi.[130]
Naye ekigambibwa nti lwaki teyakolera kukira giro ekyo nga eyemuluguunya bweyakisiba ku Hassani Al Muthanna?
Kibeera kirungi okusoma khutuba ya Shiqishiqiyya eya Imaamu Ali (as) nga bwekiri mu Nahjul Balagh nenzivuunula y’ayo eri Ibin Abi Hadiid.
Oba olyaawo kibeera kirungi wano okugamba nti mazima omubaka wakatonda (saw) yakola naye endagaano n’amulaamira n’akola naye eddaame lya ataakola namuntu mulala yenna okusinziira kubyayogerwa ne Ibin Abbasy. Yagamba mu kitabo Al Hiliya[131]. Nti: Yagamba nti Twalinga tunyumya nti mazima omubaka wakatonda Nabbi (saw) Yakola ne Ali Endagaano nsanvu, teyazikola na mulala yenna atali oyo … ate Amiirul Mouminuna yagamba (as) mu kifo ekyo oluvannyuma lw’okwog era ekyafaayo kya abantu okweddiza obwa Khalifa yagamba nti: (Nalaba nga okugumiikiriza kwebyo byombiriri kyekisinga obulungi…)).
Ate kisaana okutegeerekeka nti: mazima ebigambo bya Hassan al muthana – bwebibeera bituufubyo tebiringa abamu bwebabitegeera nti singa Katonda n’omubakawe (saw) singa b’akwasa Ali obwa Khalliifa, naye n’atabukolerako, yalibadde nga ya singa abantu okukola ensobi kulw’kuleka okuteeka munkola ebiragiro bya katonda n’omubakawe (saw) ))!!. Kulwensonga nti:
Mazima-ffe singa tukkiriza nti tewaali kwekwaasa bujulizi ku Nassu, tetusobola kukkiriza nti ako kabonero akalaga okubulawo obuwandiike, ate obutesembesa na Nassu sinsobi, kubanga omuntu alumba ennyumba ya Fatuma (as) neyewanvuya ku mulyango gwa Imaamu Ali (as). N’abasajjabe nga b’ogerera wamu naye nti : ((ndayidde oyo alina obulamu bwange mubuyinzabwe olina okufuluma oba s’ekyo ngenda kugy’okya n’ebigirimu)) !! yagambibwa nti: Gwe Aba Hafuswa mazima munnyumba mulimu Fatuma. Naddamu n’agamba nti: K’abeere[132]!!! Omuntu nga oyo tekiri walannyo okugaana “Nassu” obuwandiike singa Imaamu Ali (as) abeera abuleese nga bujulizi, sinakindi kumulimbisa n’ekivaamu kufuna kukosebwa okusinga bweyalifunye kubussizo singa abeera nga abirese, nekibeera nti okuleka okukikola g’ali magezi n’akulabirira mukiseera eky’okw’ole kera obuzibu kuye okutuusa lweyagamba kumukolo omulala nti ((Ngenda kuwona awo wonna ensonga z’abasiraamu wezitereer era))[133].
Tekigambibwa nti: mazima (as) singa yajuliza nassu ba Ahal Ssunna olwo b’alimutegedde.kubanga mazimaffe tugamba nti: Abatali ba Shia okwekwasa ensonga eyo kitegeerekeka. Kubanga okujuliza Nassu kulina okubeeramu obukakafu eri abashiabe, nekibeera nga kikakasa ku buli yenna ajjulula Nassu abeere mu Shia, kulw’okubeerawo abamugaana nga be ba amawiyya.
Munemuluguunya z’abwe ku bikwaata ku buwandiike “Nassu”, kyekigambo kyabwe nti:
Kiki eky’ogerwa kukubatendereza mu Nahju, (nekukufumbiza muwalaawe ummu kuluthuumu eri Omaru), n’okugulika abaanabe mu mannya g’abwe n’okunenya ku Othumani mu Nahaj Balagh kunenya kwaluganda eri mugandwe owenda emu?!!
Ebikwata kunsonga eyo ennyinyogovu, kiri eri oyo agy’ogera abeere nga ajjukira ekigambo kya katonda bulijjo nti: [Abaffe mukikiriza ekitundu kye Ekitabo ate ne mujeemera ekitunda ekimu kati omuntu akola bw’atyo asaana kusasulwa mpeeraki mummwe okujjako okufeebezebwa mubulamu buno obwensi][134].
N’ekyo kyeyajjulula okuva mu Nahjul Balagh nga tate gedde bukakafu bw’akyo, ekigambo kya Amiirul Mouminiina (as) kikinnyonyola nti: ((Nga kya kwewuunyisa!! Okubeera nti yasobola okubweyambulula mubulamubwe kyokka n’abukwaasa omulala oluvan-nyuma lw’okufa akwe, kiki ekyayitiriza okubwefugirako mumpuyi zombiriri n’abeera nti yabuwa omuntu omukalubu nga ebigambobye bikalabula, ate okumu-kwaatako nga akwakkula ate nga muyitirivu wakuta-bangula mu bwa Khaliifa)).[135]
Naye ensonga ez’omunda abamu zebeesigamira ko mubintu nga ebyo, temuli mugaso eri oyo alina okutu nga ate mujulizi, n’oyo an’onya amazima gennyini, naye bwekitabeera ekyo, mubutuufa ekkubo ly’oyo an’onya by’ayagala teriyinza kubula.
Ate kiki ekigaana Imaamu Ali (as) okubate nda n’okubasuuta n’obwa Khaliifa, bwekibeera nti kwaalinga kufuuse kukisa kiki kyaali n’akw’olesa ekyo kya atali?
Tekigambi bwa nti okukisa kwajjibwaawo.
Olwensonga nti mazimaffe tugamba nti:
Kisoboka kitya nga ate Imaamu(as) yafulumizibwa mumakaage lwampaka nga alagirwa okubeera nti alonda kulwabukakwa.[136]
Ate butya, nga ate eky’okukisa ky’aliwo ku mubaka wa katonda (saw).
Abaffe okutendereza kukikolwa ekyenjawulo kukakasa okwongera amanyi mukukikola, ye ddi atenderezebwa lweyabukeesa nga yasaanira obwa khaliifa okusinga oyo atendereza?!! Ye Abaffe khutuba ya Shiqishiqiyya yalekawo okutendereza kwennyini oba obuwuufu, katiwano tulina okulaga ensonga enkulu nga era okusuutiriza n’okutendereza tekutegeeza kukyuusa mubyaali mu Shiqishiqiyya, era okukalabula okw’ali muyo kwekwetaagisa okutwaali bwa eranga kwekusaana okukulembeze bwa singa bibeera kyenkanyi.
Okukalabula kw’abwe n’okunenyezebwa n’oku nnyonyola ensobi y’abwe nebyebebagala mu buvuna-anyizibwa bw’ekibiina by’ayogerwa mu makubo amatuufu mukiseera webammira ekibiina omukisa gw’obwaImaamu n’obwa Khilafa bwa Amiirul Moumi-niina (as), nebya tuusibwa ku basiraamu kulweekyo mububenje n’ebizibu n’okufugibwa ab’onoonefu n’abakyaamu nga bali waggulu kunsingo z’abasiraamu, ekyo Aisha mukyaala w’omubaka w’akatonda (saw) kyeyayo gerako.[137]
Ebyo byonna byawandiiki bwa munjogera ya Abdullah bin Abbass eri Amur nga Zubair bin Bukaar bweya-bijjulula mu Akhibaaril Muwaafaqiyaati, ne Ibin Abil Hadiid Yabijjulula mu Shareh Nahjul Balagh.[138]
Ebikwaata ku khutuba yomukulemleze wa abakyaala emirembe gya katonda gibeere kuye. Nga Ibin Taifur bweyabyogera mu kitabo Balaaghaat Nnissa-e. Mubutu ufu yavumbula bingi n’azukusa ekibiina ky’obusiraa mu kwekyo ekigenda okukituukako mukubonabona kimala bumazi okubeera nti Fatuma Yafanga musunguwavu kubantu abo bombiriri,[139] era yaziikibwa kiro nga tewali akkirizibwa kujja kujanaazaye[140] mwekyo tufunamu akabonero ak’omunda era netufunamu ensonga ey’amaamyi n’obukakafu kw’ekyo kyeb’aliko mumbeera.[141]
EKY’OKUBIRI: Ensonga y’okufumbiza Ummu Kulu-thuumu eri Omaru:
ebigambo kunsonga eyo biwanvu, nga ate eyesembesa ensonga eyo teyatunula eri Ba Ahlul Bait kubeera nti b’asimba etteeka eribuna nga bagoberera Jajja w’abwe omubaka wa katonda (saw) nga mubufunze bwetteeka kwe kukolagana n’omusiraamu okusinziira kundabika y’obusiraamu bwe kungulu awatali kunoonyere za kubyekweese eby’omunda, kimala mukufu mbiza kw’obusiraa mu nti mugamu kumakubo gaffe mwemuli ekiraga okukisa kiki ky’oli mukufumbiza okwo singa tugamba nti kutuufu, ekibinja ekimu kyasalawo kugaana mutwe gwansonga era nebaleeta obujulizi buwerako.
Kakibeere kino oba kiri obuko tebulina kyebutegeeza okujjako okuyungagana n’okuzza obujja Sunna. Naye okubeera nti okufumbiza kitegeeza bukakafu n’abulungi bw’abuko, ekyo kiriwalannyo okukikakasa era bubeera bulimba bugattiike. Mubako ban’abbi (saw) mwalimu abaana ba Abi Lahabi, nga maamawaabwe yasitula enku!
Eky’okusatu: Ekikwata kukwesembesa kwaabwe nti ba Ahlul Bait (as) b’eyita amanya g’abasatu ekyo kiri mubintu ebisesa eby’amazima, kubanga mazima ggwe osanga mumannya g’abantu abatukuza be nniya abasinga okwagala ba Ahlul Baiti (as) nga mulimu alina erinnya lya Yaziid, oba mu-awiyya, oba Maruwaani, oba Obaidillah, oba Ziyaadi, n’amlala manginnyo ag’akwatagana newakubadde nga aloakyaamu b’ekikbiina neba Firi – awuna b’akyo beb’agalina mukusooka, nga ggwe bw’osanga kuludda lw’abalabe ba Ahulul Baiti nga mubo mulimu gwebayita Ali kyokka nga ate y’asinga okukyaawa Amiirul Mouminiina Ali (as), okugeza nga Ali bin Al Jaham omuyimbi omw’atiikirivu mukuwalana Ali (as).
Okunenyazebwa kwa Othuman mu Nahju[142] eryo lyekkubo lya Imaamu lyeyakozesanga mukuvunaana n’okubanja abaddangawo kubwakhaliifa, n’okuvumbula emirimu gy’abwe mumakubo agenjawulo ago agabeeramu emigaso gy’obu siraamu egy’awaggulu, kati nekibeera nti okuku lembeza okukukutira n’okwebuuza kubo yasi nga okukikolerako mu bwa Khaliifa okusinga omuntu omulala. Kulwensonga eyo tusanga Imaamu Hassan (as) nga agamba omubaka wa mu – awiyya oluvannyuma lw’omubaka okuyita mu Awiyya nga abasabira ebitali bituufu.
((Tokumpanya muntu akwesize, kikumala okunjagala kulw’okwagala omubaka wa katonda ne kitange ne mange, ate mubukumpanya mwe muli abantu okukwesiga nga ate olimulabe w’abwe era n’obasabira obubi))[143]. Abaffe kati awo tuyinza okugamba nti Hassani (as) yali ayagala nnyo omuli w’ebibumba? Anti ekyo kiringa kiri.
B’agamba nti: Singa obwa Imaamu mubuwandiike bw’ali bumanyikiddwa eri ba Ahlul Bait (as) kati kijja kitya Zaid bin Ali bin Hussein okubwegwaanyiza ye mwennyini .. ekyo kik’onagana n’abashia kyebeeyita nti obuwandiike bwakakata buli wamu, ate bwe tugamba nti Nassu w’eri yo ebalibwa mu Ahaad ate Ahaadi terina makulu nga ebikolo w’ebiri.
Mazima ekyo kyakulimbisa ku Zaid Sshahiidi, n’akabonero akasinga obulungi kunsonga eyo kekano nti Imaamu Ali (as) bin musa (as) yagamba ma-amuun nga amunyumikiza ku Zaid bin Ali bin Hussein (as) Sshahid nti ((mazimaye yali wa mubamanyi ba Al muhammadi, yasunguwala kulwa katonda omugulu mivu n’alwanyisa abalabebe, okutuusa lweyattibwa mukkubo lya katonda, ate Abi Musa bin Ja-afar yannyumiza nti yawulira taatawe Ja-afar bin Muhammadi nga agamba nti: katonda asaasire kitange omuto Zaid, mazimaye yasabira Ridha ow’omu bantu ba mu Hammadi; singa yamusanga yalibadde nga atuukiriza ekyo kyeyamusabira … mazima Zaidi bin Ali teyakowoolako kudda eri kintu ekitali kya mazima, era yeyali asinga okutya katonda munsonga eyo, mazima ye yagamba nti: mbayita okudda eri Ridha ow’omubantuba A’l Muhammad (saw) ))[144].
Ne mu Riwaaya endala nti mazimaye yayogerwaako mumaaso g’a Imaamu Swadiq (as) n’agamba nti ((sijja kulekera kubeera bulungi nze n’ekibinja kyange ebbanga omufulumi lya anamala nga afulumye mu ba Al muhammadi, era n’alyagadde oyo afuluma mu ba AL Muhammad afulume nga nnina kyensaasaanya kuba-ntube))[145] .
N’ebifo by’aswadiq (as) n’abaana bataatawe omuto mu banil Hassan biraga obuyitirivu bw’okusaalirwakwe n’okunakuwalaakwe kubyabatuukako munkwe z’abalabe era mu kitabo kya kaafi n’ebirala mulimu makumi namaku mi ga riwaayaati eziragirira kunsonga eyo.
Naye eky’okubeera nti Nassu eri mu Tawaatira, kirungi okubeera nti eri mutawaatiri eri abasiraamu bonna, ne Riwaayaati zajja mubungi mumikolo mingi nemubifo ebitakomekkerezebwa mubungi.
Okugezanga hadiith Ddaar[146], ne Hadiithil Manzila[147].
Ne Hadiith th-thaqalain[148] ne Hadiith A-emmah Ithina Ashara bonna nga ba Quraish[149] ne Hadiith egamba nti omuntu bw’afa nga tategedde Imaamu wa mulembegwe abeera affudde olufa lw’obutamanya[150] okusingiraddala hadiithil Ghadiir eyayatiikirira mubutuufu bw’ayo eri buli mufuzi n’oyo afugibwa , omukulu n’omuto, omusunni n’omushia, ezo zonna Nassu ezanjuluza nga ate ntuufu njatiikirivu mu nsonga gyetuliko, naye ekkubo lyaabaawukana ku ba Ahalulu Bait (as), Bavvuunula Hadiith nga bazijja kubigendererwa by’azo eby’eyolefu, nebazikyuusa mumakulu amala la nga bwebaagala, nabwekityo endowooza y’abwe bweyali netteeka lyaabwe nga bulilwebaanukulwa n’amazima bagakyuusa nebe-esigamira kubikyaamu[151]. Oba okulimbisa singa basanga Hadiisi ebalaga obukakafu kukyebaba bagamba okugeza nga Ibin Taimiya ne ndowoozaze n’abamufaanana.
Kati wano kirina okumanyika nti okwo okweyita kwebeeyita kweyolefu obukyamu bwakwo okuva muntandikwa. Kubanga ayawukana ku bashia ba Imaamu Ali (as) alimu emiteeko ebiri: Omutteeko ogutunula mu Hadiith z’abashia negutegeera kiki kyeboogera, kati mumuteeko ogwo mwemuli oyo enzikirizaye gwegaana okukakasa amazima g’asanze mu Hadiith z’abashia. Mubo mwemuli eyekuluntaza kungulu nga munda ali kirala nga anoonya byanfuna byansi, mubo mwemuli eyakkiriza nga akimanyi nayenga abikkirira kukirimu mutimagwe, mubo mwemuli eyakitegeera n’akimanya nga ayatuza na’yasanguza amazima.
Naye omuteeko ogw’okubiri, abo bo bebantu ab’eku-bira kuludda olumu nga tebaagala nakutunula mu Haadiith za bashia nga bazikasukira ddala eri kubanga munzikiriza y’abwe bakirabanga obushia tebusaana kubeera kumuntu musiraamu eyo yensonga lw’aki tebakolera ku Hadiith zaffe kubanga baziragajjalira, kati nekibeera nti omuntu eyetamwa obutuufu bwa Nassu tekituzibuwalira kumwa-awula mubo.
Naye eky’okukakasa nti Nassu teyategeerwa eri ba Ahalul Bait, era nti mazima bo b’agigaana! Ekyo kigambo kipyannyo era ekigendererwa mukyo tekiyinza kukki-rizibwa kubanga omuntu amanyi eby’afaayo era eyasoma kubitabo ebituufu asanga amazima nga g’ebulunguludde mumaasoge nga gamulaga ani awalana ba Ahalul Bait (as) kulwa Nassu. Kati bwekibeera bwekityo ku balina obuwa-ndiike, naye ate abatalinaako buwandiike mwaabo abesi-gamizibwa kubo?!
Ojira owuliriza bino ebyaliwo wakati wa Omaru bin Khattwaab n’e Ibin Abbasy. Ibin Abil Hadiid yabyogera mu kitabo Shareh Nnahaju.[152] Naffe katuby’ogere wano mukubiwandiika era byebino: byayogerwa nti Ibin Abbassy (ra) yagamba nti: Nagenda eri Omaru munta-ndiikwa y’obwa Khaliifabwe nga aweereddwa ekyombo kyentenda nampita tulye….
Omaru yagamba nti: owange Abdullah omusaayi gwengamiya guli kuggwe bw’okisa amazima, Abaffe waliwo ekyasigala mumutima gwa Ali kunsonga z’o bwa Khaliifa ? Nagamba nti: ye, yagamba nti Ddala akakasa nti omubaka wa katonda (saw) Yabumuwa mubuwandiike? Nengamiba – Ibin Abbasy – nti: ye, ate njagala kukwo-ngera: nabuuza Taata wange kwekyo kyeyeyita, n’agamba nti: ayogera mazima, Omar n’agamba nti: mubigambo by’omubaka wa katonda (saw) mwalimu okubz’abuza ku nsonga eyo nga mulimu ekigambo ekitalaga bukakafu.ate nga tekijjaawo kwekwaasa, kubanga mubulwaddebwe yayagala okwasanguza erinnyalye naye nenngaana ekyo))[153] nga mwemuli ekiraga kukigambokye nti omubaka wa katonda (saw) awanguddwa n’obulwadde ekitabo kya katonda kitumala, okusinziira ku Bukhaari kyeyayogera mu kitabokye.
Genda osome: Al muhawaraati fi Tareekh Twabar, nebye yajjulula okuva ku Omar bin Khattwab mukiga-mbokye eri Ibin Abasy nti: mazima abantu bammwe b’eta-mwa obwa Nabbi okukungaanira mummwe n’obwa Khaliifa)).[154]
N’eyo waliyo ekisinga okubeera eky’eyolefu eranga kiwa amakulu ag’omunda, nayo nga ye Hadiith y’omuna-shadah. Gisange mu musinadAhmad mu makubo agasinga obungi, nga mulimu ekigamba nti: Ba - swahaba makumi asatu nebayimirira nebajulira ngabalaba Hadiithil Ghadiir.[155]
Mazima b’akakasa nti enzikiriza y’obushia kukubeerawo kwa Imaamu Mahdy (as) kuyimiridde kuku-beera wo musigire omu era kw’oyo kwebakakalisa nti w’ali n’obwa Imaamu bwe.
Nekyetuyinza okw’ogera mukwaanukula kukwe muluguunya okwo kiri nti: mazima abashia b’akakasa obubonero bw’abwe obwatiikirivu mubikumi na bikumi by’ebitabo nga bulaga obwatiikirivu bw’okuzaalibwa kwa Mahady (as) n’okubeerawo okw’olubeerera n’okubula-akwe, Abaffe abo ab’ogera byebatategeera nga ate bya bulimba b’agala ffe tubawandiikire mukitabo kimu kubikwaata ku Imaamu Mahady (as) kibeerenga okwa-nukula kubulimba bwabwe bweb’azuulawo mulunyiriri lumu?!
Mazima ffe tujjukiza nti mubumu kububonero bwabwe kw’ekyo kyeb’agaana, kwekwesembesa n’ebyo abamanyi b’abasunni byebakkivizaganyaako nebabikakasa kunsonga eyo okusinziira kubyaasa byemirembe. Okutandiikira mu kyassa eky’okuna okuva mumasenguka okutuuka kuyassa ekye kkumi n’ebina okuva mumasenguka, okutuusa lwebawera abantu kikumi mw’abiri mumunaana nga mulimu abamanyi abakenkufu ba muhaddith ba mufassiri, bamu-arrikh amannya g’abwe g’ayogerwa n’ebigambo by’abwe ne binnyonyolwa mu gamu kumasomo mubujjuvu.[156]
Agamu ku madhihibu n’ebibinja by’obusiraamu bya gwa munkeeyana n’okukoonagana mubigambo nga kiva kunzikiriza z’abwe n’ebigambo by’abwe byeb’ogera. Nga tugenderera mubibinga bino: Al murajja-a, Ashaa-era, Hashawiyya, Mujassama, Salafiiyya, n’abaasikira ebibinja ebyo katinga ekibinja ekiriwo ku ssaawa eno ekya aba wahaabi.
Buli omu yawandiika binji kubyayagala okw’ogera kumunne[157] era ezo enkeeyana zi manyikiddwa wakati w’abwe.
Abamu kubamanyi b’agezaako okuzikweeka n’okuzetamwa nga ekigendererwaamu kuseemya seemya abo abatalina kyebamanyi abatasobala kusoma era abata yinza kunoonyereza kumazima amatuufu!
Oba olyaawo mubintu ebisinga obukulu mubyeba agamba ebikoonagana: Byebigambo byabwe ebibuzabuza kubukulembeze “Imaama” n’obwa Khaliifa, nga bava kukigambo nebadda kukirala awamu n’okukyuusakyuusa munjogera ey’ebyafaayo, ekyo kiraga kukuvumbula ebbanga erijjuvu mukalaba kwensonga eyo enkulu. Buli Khaliifa lweyatuuka nga mumbeera eyasooka nga bagifuula sharia, okutuusa enkola eyo lweyabatuusa kuki gamba nti Sharia ya fawudha n’afitina nakutingana kulwensonga ya bwa Khaliifa, n’okugamba nti sharia ya Imaamu omw’onoonefu n’omulyazaamaanya ebeera mtuufu!
Ahmad bin Hambal agamba bwatii kubwa Imaama: ((obukulembeze (Imaama) bubeera bw’oyo abeera awangudde))!!. Era agamba nti: ((omuntu abaawangudde n’ekiso n’afuuka khaliifa n’ayitibwa Amiirul Mouminiina kiba tekisaanira n’omu yenna nga akkiriza katonda n’oluna kulwenkomererero kwebaka nga tamulaba nga Imaamu kabeere mulongoofu oba mw’onoonefu!!.
Abakungu b’abwe b’amugoberera mukigamba nti: ((singa obwa Imaamu bukakata kumuntu yenna, kulwa bukake naku fuga, omuntu omulala bwajja nga amukaka abeerenga yeddiza obukulembeze. Oli eyasooka ava kubufuzi ow’okubiri y’abeera afuuse Imaamu))[158].
Ebyo byonna bijweteke byabulimba tebiyinza ku kkirizibwa muddiini era alina amagezi tabiwuliriza wadde okubikkiriza, ago mateeka ga kisiru mubasiru abedda, era ago amateeka bwegatyo gasaanira mukibira n’ababeeramu nga be’yita nti bantu!! Wabula bob’asalawo okwey’ta obusiraamu mukifaananyi ky’okubuza buza nga bakozesa kwekubira eri ba Khaliifa ab’onoonefu n’amasitaane, nebafuula obwa khaliifa bw’obusiraamu nga bwa kabaka buli ayagala abukeeyanira, sosikirala kusingako awo!!
Kunzikiriza eyo enkyaamu, besembesa ekigamba nti Abdullah bin Omar yasaalisa abantu b’amadiina mulutalo lwa Harrah olwagwaawo wakati wakati wa abantu be madiin ne wakati wa Yazid bin Mu-awiyya, nti mukiseera ekyo Ibin Omaru yagamba nti ffe tuliwamu ((Ffe tugenda n’awangula))!![159]
Bwebatyo nebafuula oba bafuula ekigambo ekyo nga sunna era nga Ddiini bagikozesa kubuli mukulembeze kulwansonga emu, nti omuntu awangula abeera afuuse mufuzi kabaka, ekitegeeza baba bagondera mufuzi, sinsonga mulongoofu oba mw’onoonefu, mwenkanya oba mulyazaamaanya, mumanyi oba simumanyi musiru, wabula ekikulu mubyo kyakugondera omufuzi kyokka!!
Bekwata ku Abdullah bin Omar ne baleka Hussein muzzukulu w’omubaka wakatonda sebo w’abalenzi b’omugyana oyo Jajjaawe mustwafa (saw) gweya-yogerako nti: ((Hussein yava munze ate nange nava mu Hussein)).
Katonda ayagala omuntu ayagala Hussein, Hussein muzzukulu mubazzukulu))[160] bwetusanga obuwuufu bwa Hussein (as) obwo bubeera Sunna ya mubaka wa katonda (asw) awatali kwogera kulwa kigambo kye (saw) nti: Hussein ya va munze nange nava mu Hussein.. Hussein muzzukulu mubazzukulu)) ate Hussein (as)ye mwennyini yeyagamba nga ayogera ku yaziid mwennyini nti: ((Abange mmwe abantu mazima omubaka wa katonda (saw) yagamba nti: omuntu bwalaba omufuzi nga musaliriza ebya haraamu abifuula Halaal, mumenyi wandagaano ya katonda, ayawukana ku sunna y’omubaka wa katonda, akola ebyonoono kubaddu ba katonda n’obulabe, n’atabeerawo nakyakyuusaamu mubi kolwa wadde ebigambo kibeera kikakase eri katonda okumuyingiza w’asanira okuyingizibwa…
Mulabe mazima abo basalawo okugondera sitaane nebaleka okugondera katonda neboolesa obw’onoonefu nebaleka amateeka n’ebayitiriza eminyago nebafuula ebya haraamu bya katonda nga biri Hallal ate ebiri halali nebabifuula haraamu, naye kati nze assaanira okubeera nga nkyuusaamu mubyakyaama…))[161].
Kati twebuuza nti ngerikigyebajja nebigambo biri ebyennyamiza nti ((ffe tugenda n’awangula)) ne bagifuula nga yeddiini, nebava kuddiini eyo eyabalagirwa okubeeranga bagyekwatako era bagirumise namannyo amagigo??!!
Kiyinzika kitya obutabeera, nga ate Hussein yoyo gwetusomyeeko mu kigambo ky’omubaka wa katonda (saw) nti yasaana okukule mbezebwa? … era nga y’omu kubantu abana omubaka wa katonda be yakunngaanya (saw) mu Ssuukaye n’agamba nti Ai, katonda wange abo bantu bannyumba yange bajjeeko obukyaafu era obatukuze olutukuza era katonda nassa kulwaabwe Aya eno egam’ba nti [mazima katonda ayagala kubajjako obukyaafu era abatukuze olutukuza mmwe abantu bennyumba ya Nabbi]??! Tumaze okw’ogera ebitabo ebisukka mu makumi asatu nga bya ba sunni n’abashia ebitwalibwanga bikulu gyebali mu Hadiis ne mu Tafusiiri nga byonna byayasanguza amazima ago.
Ne Hussein (as) y’omu kululyo olutukuvu olwo Nabbi lweyabuulira ekibiinaakye n’agamba nti: ((mazima nze mbalekedde ebizito bibiri temugenda kubula oluvannyuma lwange ebbanga lyemunamala nga mubyekutteko, Ekitabo kya katonda n’olulyo lwange ab’omunju yange, era tebigenda kwawukana okutuusa lwebirinsanga kuluzzi mujjana))[162]
Bwekibeera bwekityo ekitegeeza bali b’ebagala ensobi nnene nebagwa mu bubuze obwaakabenje mukiseera webalekera eddiini gyebalagirwa okubeeranga bagigo-berera. Nebagoberera ekyennyume kyaayo!!
Y’eabange singa b’ayimirira kukikomo ekyo nebago-berera ebigambo ebimu nebaleka ebirala, naye mazima bo b’agwa munsobi nebayitiriza okuva lweb’afuula Imaamu Hussein (as) nebamuteeka mubyafaayo nga omusajja atamanyi kiddwaako nti alinawo kubitendo ebirungi, bweb’amala nebafuula Abdullah nga ye Imaamu w’abwe mu Ilimu ne mukutoola Fatuwa!! Abamu mubo n’ebe-ekubira ku nzikiriza esinga obubi era esinga okusungu walirwa eri katonda nebawaayiriza Imaamu Hussein mwennyini nebataasa nga balwaanirira omw’onoonefu Yaziidi bin Muawiyya mubujjuvu bw’okumutaasa, awamu n’ekyo nga bakakasa nga bwebali ku butuufu nga Sheikh w’abwe bweyakola Ibin Taimiya n’abawahaabi nebamu-goberera munkolaye abaliwo kati kumulembe guno! Bwebabeera nga bagamba nti bebanannyini Sunna, kitegeeza nti bali kusunna za ba bani omayya n’abantu b’abwe mwekyo b’akakasa era tebaabuuka mazima naye bwebagamba nti bali kusunna ya nabbi (saw) n’abakkiriza, ekyo baba balimbye nebajweteka era nebavaawo busa.
Mweekyo b’ayawukana kumuntu atayawukana na Qur’an, ne bakulembeza omulabewe!! B’ayawukana ku muntu omubaka wa katonda gweyayogerako nti: ((nze ndiwaakulwaanyisa oyo gwem ulwaanyisa ate mponye oyo gwemwagaliza emirembe)).
B’ayawukana kubantu abalunngamu ate nebagenda eri abalabe b’abwe abo ab’abanyiiza nebayingira munsonga z’abwe, nebabafuula bakama b’abwe, nebaleka mikwaano gya katonda n’omubaka we, nebabukeesa nga bali kunzikiriza y’abwe era nga bassa kimu nabo olwolwe lutalo ku katonda n’omubakawe okusinziira kukigambo Nabbi (saw) kyeyagamba n’abamufaanaganako, nti: ((Ai, katonda kola obulabe kw’oyo abawalana ate oyagale oyo ab’agala))[163] Ekisinga obwatiikirivu mweekyo kyekiga-mbokye (saw) kyeyo gamba kuludda lya Imaamu Ali (as) nti: ((omuntu oyo amanyi nti mbadde mukamaawe kati ono ali ye mu kamaawe, Ai, katonda yagala oyo amwaagala ate owalane oyo amuwalana))[164]
Hadiith ez’akulembedde zikakasa okwekwaata kuba Ahalul bait (as) n’okubagondera. Okujjako omuntu eyatabulwa nefitina ya Bidi-a n’okwagala Amazima negamwetabulako n’obukyaamu n’atasobola kumanya kibinjaki kubiibiri ky’aba akwaata, temulaba n’oyo eyamwekwaatako n’amugoberera nga b’aleka abasigire b’omubaka wa katonda (saw) abalunngamya abo omubaka wa katonda beyayogerako nti: ((mweekwaate ku sunna zange n’esunna z’abakhaliifa bange abalunngamu abagenda okulunngamya oluvanny uma lwange, mube-ekwaatireko ddala n’amannyo ama gigo.)) ate era yagamba (saw) nti: ((Ba Khaliifa oluvannyuma lwange bali kumi nababiri bonna nga bava muba Qur’ashi)) ate yagamba (saw) nti: ((mazima nze ndese mummwe ebintu bibiri temugenda kubula ebbanga lyemunamala nga mubye-kutteko oluvannyumalwange: kitabo kya katonda n’olulyo lwange mubantu bennyumba yange)). Omubaka wakatonda yayongera n’agamba nti: ((omuntu akimanyi nti mbadde mukamaawe ono Ali yemukamaawe)). Ebyo byonna yaby’ogera, abamu basobole okuvvuunula eri bannaabwe ate tewasigala kyekwasibwa eri oyo alina kyeyeekwaasa.
Mazima bo teb’akoma kukulekamazima meeyolefu nakwetamwa banannyinigo, Wabula b’ayawukana kukitu-ufu nebakifuula nga kikwangala nebakyuusa. Nebaddira obwa khaliifa nebabuteeka kubantu b’abwe bebaagala ate nebabweesambisa b’anannyinibwo. Nebafuula ba Khaliifa b’abwe nga be batongole ab’agendererwa mu Haddiisi yanabbi (saw)!! Awatali kabonero wadde obukakafu abulaga kwekyo!!
Okusinziira kubikwangala ebyo ebitalina bukakakafu kwebayimirira nebatandiikawo enzikiriza yaabwe n’oluvannyuma lw’abwe newajjawo emirembe gy’abantu abatukuvu benniya naye bambi bamasikiini tebamanya nti kino kyekino muddiini oujjako bwebalaba ebifananye ebyakyuusibwa nabo nebagoberera era nebatandiika okweekubira kubyo nga balowooza nti ge mazima, ntinno buli kyeb’ayawukanako bwebulimba!
Ne mubamanyi b’omulembe guno mwemuli oyo nga bwaayimirira kubikwangala ebyo yeyongera okwekubira neyeyongeramu n’okufumintiriza nti alimbise kino ate abijjiwaze kiri, ekyo nga kiva kukwesinza kwagalakwe so sikirala..
Naye ate mazima mubo mwemuli ab’ayimirira ennyimirira yekisajja nga baddembe nebawona okuva mukuzikirira kw’okwagala kwaabwe n’okwekubira ne batuuka kukigero nga kirungi, nebalwaanyisa n’amanyi endowoozao z’abali ezitalina musingi ezigamba nti bagoberera awangudde nebaleka ab’asooka, nebateeka eby’onoono by’abonoonyi mubo nga bali wansi wa nnyombo yakunyiikiira n’akyuusa, nebagonza munsonga ezo zonna.
Kulw’okwagala okulungiya ebyakolebwa nebaswahaba abo ab’ayombera kubwa khaliifa, b’agamba nti: mazima Nabbi (saw) yafa n’aleka ekibiina ky’obusiraamu nga kyereere tekirina Imaamu n’abeera nti ensonga eyo yagirekera bantu bennyini balonde.
Ekyo kyabulimba kya maanyi kye basiba ku mubaka wa katonda (saw), naye ate ekyewuunnyisa kirinti:
Okw’ogera kwa Abubakar ne Omaru kwekujja ne babajjako ekiwuubaalo ekyo nga bagambanti bo bombiriri tebasobola kuleka kibiina kyabusiraamu nga tekirina Imaamu na fitina kugwaawo[165]!!
Kati bwekibeera nti Khaliifa tasobola kuleka kibiina kyabusiraamu nga tekirina Imaamu, abaffe Nabbi (saw) siyaasinga okubeeranga ajjibwaako eky’o butaleka kibiina bwereere!! Abaffe ba Khaliifa bo bafunayo ekintu ekyekweeka ku mubaka wa katonda (saw) oba tugambe nti omubaka wa katonda yali nga talina mululu mungi gulumirwa busiraamu ne neddiini?!
Aba Naddiini bweb’ayogera amazima, abagoberezi ba Nabbi (saw) n’abantu bennyumbaye (as) nti: mazima ekyo tekisoboka, era mazima Nabbi (saw) tasobola kuteeka Ddiiniye mukabenje n’ateeka abasiraamu mufitina n’enke-eyana, tayinza kubaleka awatali Imaamu nga alina obusobizi obubatuusa eri ekkubo ettereevunga amanyi bulungi buli kyonna ekiri mukitabo akowonvu n’akagga ne musunnaza Nabbi nga tayinza kusiruwalira n’ekimu mubyo wadde n’ekintu kyonna. Na aliewalannyo neddu-niya n’okugoberera okw’agalakwe … ekyo kyekyajja nga kiva kuye (saw) nga alagirwa na katondawe omugulumivu nti mazimaye Nabbi (saw) [Tayogera nga abijja kukwaagalakwe okujjako bubeera bubaka obutumiddwa gy’ali][166] ekyo kyetusomye muzimu kuhadiithize. Entuufu eziyise.[167]
Abanaddiini bwebamala okw’ogera amazima ago, nebagayita nti ((Al wujuubul aqil Ala Allah)) ekitegeeza nti mazima katonda tasobola kuleka kintu ekyo, nga ate yekakassako mwennyini okusaasira.
Abateeyita linnya ly’abwe b’abaawukanako nebagamba nti: tewali kikakata kukatonda ate tewali kitasoboka.kuye ekitegeeza nti buli kimu kiva muye, okutuusa n’ebibi lwebabisigamiza kuye nga ate katonda yagulumira kwe-byo byebatendereza byonna nga tebimusaanira. Neba-gamba nti: katonda asobola okusangulawo tawuhi-idi!! Era ayinza okulagira bakatonda ababiri oba abasatu era asobola okulagira bakatonda ababiri oba abasatu era aso-bola okulagira okusinza amasanamu!! Era nti singa katonda yakola ekintu ekyo kyalibadde ky’amakye, nabwenkanya era nga mazima, era okwawula katonda kwalibadde bukaafiiri nabulyaz’amaanya era nga muza-nnyo!!… era nti singa yali nga ayagadde kubeera namw-aana y’alisengezze mwaabo b’atonda gw’aba ayagadde)) bwebatyo bwebakikkiriza kukatonda nti kimusaanira nga ekibatuusa awo kuwakanya nakwe-kubira!!
Bwebaba nga bagambiddwa nti kisoboka kitya okubeera nti mwesigamiza kukatonda ebibi?! Baddamu nebagamba nti mazima katonda taka kasibwaako kintu, bwemugamba nti kizira okwe sigamiza ebibi gy’ali awo muba mukakasizza kukatonda okubireka, ate nga tewali kintu kikakata kukatonda!! Mubutuufu tunuulira okulowo-oza okw’okungulu okwo okutalina musingi osobole okutegeera nti ab’asookawo b’atambulira kukweekubira kwebyo ababasookawo byebagamba!
Bwekigambibwa nti mazima katonda mukwaata mpola kubaddube ekitegeeza nti akola ekibasembeza eri okumwesinza ate n’abeesambisa obugyeemusirwa kwewogoma – wabula kulwakusembera nakusobozesebwa nakwanguyirwa – b’ayawukana kweekyo ate nebagamba nti: sikikakafu kukatonda kukola kikolwa kisembeza baddu eri kumwesinza oba nga kibeesambisa okuva kubugyeemu! Bweb’amala nebaleeta obujulizi obweki-kumbaavu, nebagamba nti: singa okulumirwa kw’akakata tew’alisigadde mu kaafiiri.
Wadde omw’onoonefu!! Kyekyo, nga ekyo bakijja kuba nannyini mazima abagamba nti katonda alumirwa abaddube, nti tebategeez’amu kukakibwa, wabula kulumi-rwa okusembeza eri okugonda, nga gulinga omulyango oguggulwa kulw’okuyingira ennyumba, ow’amagezi tagamba nti singa omulyango gugguddwa tew’alibaddeyo n’omu asigala bweeru wannyumba okujjako nga agiyi-ngira!! Wakati w’abyobyombiriri waliwo enjawulo nnene teyinza kubula kuwamagezi waddenga ebula kumugo-berezi ey’ekubira nga ekikulukye kugoberera sikirala.
Ekyabatwaala eri ebyo byonna yensonga ya bwa ((Imaama)) obukulembeze, buliddiini, buli nzikiriza ne nassu, byonna bikongoola kw’abo ab’anyaga ekifo kya bwa Imaamu, kalenno kiri kubo okulimbisa Nassu, nga b’anoonya okulwanirira n’okutaasa abakulembeze b’abwe b’akhaliifa, so sikirala! Nekibeera nti bamanyi nti okuk-kiriza katonda omugulumivu nti mulumirwa era mukwata mpola kubaddube ekyo kibaggulirawo emiryango muma-aso g’abwe okudda eri okumugondera, nekibeera nga okutuma ba Nabbi kulumirwa baddu basobole okutuuka eri okumumanya n’okumugondera, n’ateeka emabega waabwe abasigire abasitula obubaka bw’abwe nga ba butuukiriza mubukakafu bw’okubutuukiriza, nga tewali kisobola kubeekweekako mu kumanya obubaka n’amateeka g’abwo, nga bweyakola n’ebibiina biri era ye bw’atyo bw’akola n’ebibiina ebisinga obulungi. Ekibiina ky’owenkomerero muba Nabbi, n’aberanti yasengejja mukyo abasigire bab’eere ab’esigwa ku Ddiini eno ne kukibiina kino oluvannyuma lw’akyo (saw).
Bwebakkiriza ekyo bategeera olutegeera lwennyini olw’okwekkaanya nti mazima ba Khaliifa b’abwe bali kububuze nga b’ayawukana kumubaka ne ku nusuusu z’obubaka. Kulwensonga eyo b’alimbisa nebeesigamiza n’ebibi ku katonda omugulumivu nga b’aa gala kutukuza ba khallifa b’abwe, bwebatyo nebasalawo okwesigamiza ku katonda buli kibi kyonna naye mazima bo tebaasiima kubeera nga ba khaliifa baabwe batendebwa n’ekikolwa ekibi kyo kyeb’ebagala.
[1] - Assiirah annabawiyyah, ekya Ibin Hisham 1: 246.
[2] - Nahjul balagh, ekya dactoor subih sswaleh: 300 – 301 khutubah 192.
[3] - Manaqib Amiiril mouminiina, 2: 540L 1045. Yava ku Abi Sa-ad all Khuduriyyi. Ne Arrawadhul ekyayise. Ekya suhail 3: 16: mulimunti: eyasooka okusaala ye Ali.
[4] - Assunan al Kubura, ekya Nnasaa-e 5: 141l 8502 kitab al khaswa-es.
[5] - Siiratul Ibin Hishaam 2: 95.
[6] - Siiratul Ibin Hishaam.
[7] - Al Baqarah 2: 207.
[8] - Sunan Ttrimidhi 5: 596.
[9] - Attawubah 9: 48.
[10] - Tarekh Twabar 2: 182 – 183. Al bidaaya wa Nnihaaya, ekya Ibin kathiir 7: 340.
[11] - Attajuu jami-el osull, ekya sherhk Mansuur Ali Nasif 3: 332. Ba sheikh bombiriri bagyoge ne Tirimidh.
[12] - swahiih muslim 4: 1873.
[13] - Al Bidaaya wa Nnihaya 7: 351 – 352.
[14] - Al Bidaaya wa Nnihaya, ekya Ibin kathiiri 7: 357.
[15] - Attajul Jami-e Lilosuul fi Ahadiith Rrasuul, ekya sheikh mansuur Ali Aasif 3: 334.
[16] - Al Bidaaya wa nnihaya 7: 351.
[17] - Attajul Jami-e Lil osuul 3: 336.
[18] - Al Bidaaya wa Nnihaya 7: 351 – 352.
[19] - Ghayatul ma-amul shareh Ttajul jami-el Osuul 3: 336.
[20] - Mukhutaswar Tarekh Ibin Asaakir, ekya Ibin mandhuur 17: 357 ne bikiddirira ne 17: 57.
[21] - A Al Irishad, ekya Sheikh Mufiid, yagifulumya nga agijja ku Abdullah bin Masoudi: 22: ne Fatohul mulukul Aliygu biswihat Hadiith Babu Madiinatul Ilim Ali, ekya Hafidh Ahmad bin Muhammad bin Asswiddiq algamaaree al Husein al Magaribee.
[22] - Attajil jami-e Usuul 3: 335. Ne Tarekhek khulafaa-u, ekya suyutwi 17, ne sswawa-eq al muhuriqah, ekya Ibin Hajar: 126 - 127.
[23] - Al Ittiqaan, ekya suyuutwi 4: 234.
[24] - Kamaal Ddiin 1: 284/37 babu 24 Bharul anwaar, ekya Majilisee 92: 99.
[25] - Al Ittiqaan: 4: 233. Swawa-eq al Muhuriqa, ekya Ibin Hajar 127.
[26] - Tarekh al Khulafaa-u: 166.
[27] - Ittiqaan ssuyuutwi 4: 233.
[28] - Yanaabii-ul Mawadda ekya Qunduuzi 1: 68 – 69.
[29] - Hiliyatul awaliyaa-e 1: 68.
[30] - Bidaaya wa Nnihaaya ekya Ibin Kathiir 7: 359. Tarekh – Khulafaa-e, ekya Ssuyuutwi: 171.
[31] - Bidaaya ne Nnihaaya, ekya Ibin Kathiir 7: 373. Ne Swawa-iwil Mahuriqa ekya Ibin Hajar: 127.
[32] - Twabaqaat Al Kubura, ekya Ibin Sa-ad 3: 339.
[33] - Tahadhiibul Asima-u wallughaat 1: 344 Tarijuma No 429.
[34] - Al Hijir 15: 94.
[35] - Al Masaa-el wal Ajiwibah fil Hadiith wa Ttafusiir, ekya Ibin Qutayyiba: 222.
[36] - Asshu-ara-e 26: 214.
[37] - Tarekh Tuabar 3: 218 – 219. Ekya Abi na-emi: 150. Ne Tafusiir khazini 3: 371.
[38] - Tarekh al Khulafaa-u: 171. Swawa-eq al-muhuriqa, ekya Ibin Hajar: 127.
[39] - Ebitabo ebyasoose byombiriri.
[40] - Mariam 19: 96.
[41] - Ma Nazala minal minal Qur’an fi Ali. Ekya Abi Na-em al Asufahanee: 130. Nebirala.
[42] - Shawaahidi ttanziil, ekya Hasikaanee 1: 360 – 361.
[43] - Al Hajj: 22: 19.
[44] - Attaajul Jam-e lil Osuulu 4: 181, ba sheikh bombiriri bagyo gera (9bukhaar ne musirim)) kitabu Tafusiir.
[45] - Al – Ahzaabu 33: 25.
[46] - ma Nazula minal Qur’an mu Ali, ekya abi Na-em – kyakakasibwa ne Mahamuud: 172.
[47] - Tawuba 9: 119.
[48] - Swawaa-eq muhriq, ekya Ibin Hajar: 152.
[49] - Al Ah-zaabu 33: 58.
[50] - Attaajul Jami-ul osuulu 3: 332 yayogerwa neba sheikh bombiriri.
[51] - Abi Huraira yagambanti s’ayagala bukulu okujjako kulunaku olwo nagezaako okubunoonyereza)) Attajul Jami-ul ossuulu 3: 331.
[52] - Al-Imran 3: 61.
[53] - Sahiih musilim 4: 1873.
[54] - Sunan Ttirimidhi 5: 596. Swawa-iqil muhuriq, ekya ibin Hajar: 143. Tajul Jami-ul Osuulu 3: 333.
[55] - Tajul Jami-el osuulu 4: 207. Ommussala yagamba nti Aya ya tatuhiiri yakka munnyumba ya ommu Ssalama nabbi n’ayita Ali, Fatuma Hassan, Hussein, n’ababikka essuuka, nagamba nti ((Ai, katonda mazima abo beba ntu bennuymba yange nkusaba obajjeko obukyafu era obatukuze olutukuza)) omu ssalama yagamba nti nange ndi mubo, omubaka (saw) yamuddamu nti ggweoli mukifookyo, era oli kubulungi.
[56] - Al Ah-zab 33: 33.
[57] - Adharii-a ila makarimu sshii-ah, ekya Ibin Mufadhal Raghibul asifahaani 29. Osuulul amah lu Fiqihul muqarana, ekya mu hammad Taqiyil Hakiimu Tarekh – kulafaa-e, ekya Suyuutwi: 169.
[58] - Attajul Jamiul Osuul, ekya Sheikh Mansur Ali Nasuf 3: 334 Tarekh – Kulafaa-e, ekya suyuutwi: 169.
[59] - Sunan Ttrimidh 5: 594.
[60] - Al ma-eda 5: 55.
[61] - Al Kasshafu, ekya zamakhishar 1: 649 yagamba mu kawaayiro mu kufalumya hadiith nti: yayogerwa ne Ibin Abi Hatam mu kkubo lya salima bin Kuhail: yagamba nti: Ali, yasaddaaka empetaye nga okutamye Aya nekka. Ne Ibin maruduwaih nga biva ku sufiyaan thawwri nga biva ku Ibin Sinaan, biva ku Dhwahaak, biva ku Ibin Abbaas. Al wahidi Yagamba mu Asibaabu Nnuzuul: 134 nti Aya yassibwa kulwa Ali.
[62] - Sunan Ttrimidh 5: 594. Babu Fadha-el Imaamu Ali. Netaajul Jamiu lil Osuul 3: 335.
[63] - Sunan Ttrimidh 5: 594 – Babu Fadha-el Ali. Ne Attajul Jamiu lil Osuulu 3: 335.
[64] - Musinad Imaamu Ahmad bin Hambal 1: 3. Ne Sunan Ttirimidh 5: 594. Ne Tafusiiri al Kasshaafu, ekya Zamakhishar 2: 242.
[65] - Al Kasshaafu 2: 243.
[66] - Al ma-eda 5: 67. Al wahidi Fi Asibaabi Nnuzuul yagamba nti: 135, yakkira mukifo Ghadiirul khum.
[67] - Sahiih Musilim 4: 1874.
[68] - Musinad Imaam Ahamad bin hambal 4: 281, 368, Sunan Ibin maajah, muqaddima 1: b 11. Tafusiir Ibin kaathiir 1: 22. Bidaaya wa Nnihaya 7: 360 – 361.
[69] - Tajul Jamiul Ossulu 3: 337: katonda asaasire Ali Ai, katonda tambuza amazima ne Ali buli wonna wagenda)).
[70] - Al Ma-eda 5: 3.
[71] - Al Ittiqaan, ekya Suyuuti 1: 75. Asibab Nnuzuul, ekya wa Hidi: 135.
[72] - Manaqib Amiirul mouminiina, ekya Hafidhi Muhammadi bin Sulaiman al Kuufee al Kadhi 1: 119.
[73] - Musinad Imaam Ahmad bin Hambal 4: 281, ne yajuli za abantu banginnyo nebajulira abantu makumi asatu nti bonna bonna bawulira Hadiith eyo okuva kumuba ka wa katonda. Bidaaya ne Nnihaya, ekya Ibin Kathiir 7: 360.
[74] - Annajum 53: 3-4.
[75] - Sunan Trimidh 5: 597. Bidaaya ne nnihaaya, ekya Ibin Kathiir 7: 369. Tajul Jamiul Osuul 3: 336.
[76] - Musinad Imaam Ahmad 4: 369. Tarekh Ibin Kathiir 7: 355.
[77] - Tarekh Twabar 2: 25, 65 – 66.
[78] - Musinad Ah-mad 6: 8. Ne maghaazil waqidi 2: 654 – 655. Tarekh Tabar 3: 12 – 14. Ne siirat Ibin Hisham 3: 349 – 350. Ne manaqibul khawarizimiyyi: 172/207. Ne Fara-ed Ssimutwiin 1: 253L 196 ne 261/ 201.
[79] - Tarekh – Khulafaa-e, ekya Suyuutwi: 171.
[80] - Al – Baqar 2: 124.
[81] - Kamaal ddiin, ekya swaduuq : 1: 76.
[82] - Osuul Kafi 1: 303/5 nel: 308/1 ne 2 ne 3 ne 1: 327/1 kyayogerwa mu 1: 38 – 148 Hadiith kumi nannya mumakulu agogennyini.
[83] - Osuulul Kadfi 1: 303/1.
[84] - Kitabul Hayawaani 7: 49 – 50.
[85] - Swaduuq yagamba nti: ((Yali musajja mwesigwa, munaddiini, mulungi(ra))) mu kitabo: kamaal Ddiin 2: 369. Kunkomerero ya Hadiith/ 6: b 34 (Kadhim bye yayogera mu kugwaawo kwokubula)) abamanyi b’obushi ba mukakasa.
[86] - Ya gamba Najash nti: ((mwesigwa mu Hadiith yesigamirwaako, mutuufu wa Nzikiriza, yawuliriza n’ayitiriza, n’atunga ebitabo)) Rijaalu Nnajashi 260/ 680. Yakakasibwa n’abamanyi b’obushia.
[87] - Najashi yagamba nti: ((Abu Ja-far, wakitiibwa mu baswahaba baffe, mwesigwa, muyitirivu wa Hadiith, mutunzi mulungi. Yabijja ku Abi Ja-afar owokubiri (as) kamwa ku kamwa nga bwa awandiika)) Rijalu Nnajashi 333/896.
[88] - mubaswahaba ba Imaamu Ridh ne Jawaad ne Hady yal musigire waabwe yakola Hijja emirundi makumiana. Kisshi yayogera Riwaaya mu kaaga nga mulimu okwanjuluza ba Imaamu (as) kukitiibwa kye. N’okulagira abantu okumugondera, Rijaalul Kisshi: Ahadiith No: 109, 105, 1135, 1136, nendala.
[89] - Kamal ddini ekya Swaduuq 1: 75.
[90] - Osuulul Kafi 1: 310 – 311/14.
[91] - Rijaalul Kisshi: 134/ 212.
[92] - Kitaabul Ghaiba ekya Sheikh: 183.
[93] - Rijal Sheikh Tuusi: 337/1. Ne Rijaalul barqi: 47.
[94] - Rijaal Nnajaash: 175/463. Ne Rijaalu Sheikh: 210/90.
[95] - Shereh al Hafidhi ibin Qayyim aljawuziyya Ala sunani Abi Dawuuda 11/363 fi shareh Ihadiith(4259).
[96] - Tafussir Ibin kathiir 2: 24 f Tafusiiri Aya 12 min suurat Ma-eda.
[97] - Assuluuku Lima-arifat Duwalil Muluuku, ekya Maqiriiz 1: 13 – 15 mu kitundu ekisooka.
[98] - Al Imran 3: 105.
[99] - Asswawaa-eqil Muhuriqo: 120.
[100] - Abuwabul Ishaara wa Nnass fi Osuulul Kaafi. Ne Ahaadiith Kamal Ddiini ekya Swaduuq. Ne al Ishaara ekya mufiid, n’ebirala.
[101] - Yanaabi-el Mawaddah 3: 99 bab 76 ne 3: 105 bab 77.
[102] - Al manaarul muniif, ekya Ibin al Qayyim: 54, Yayogera nti okwawukana kuba swahaba kyebaliko bulimba, naye ate aba goberezi b’abwe abaddawo b’akakasa nti bubeera bukaafiiri.
[103] - Musinadi abi Ya-ala 1: 90/90. Ne Iswabah fi tamuyiizi Sswahaba, ekya Ibin Hajar 2: 341. Ne Musinadi Ahmadi bin Hambal 3: 5.
[104] - Tarekh 2: 197. Ne kamil fi Tarekh, ekya Ibin Athiir 2: 154. Ne Twabaqaat Ibin sa-ad 2: 47 ne ssiirah al Halabiyyah 2: 236.
[105] - Swahiihi Bukhare 1: 37 kitabul Ilim.
[106] - Al Milal wannahal, ekya Shahr sitaane: 1: 29. Ne Twabaqaat al Kubura, ekya Ibin – Sa-ad 2: 248. Ne Kamil fi Tarekh, ekya Ibin al athiir 2: 218. Ne maghaazi al wafidi 2: 1121.
[107] - Swahih Bukhar 8: 150 kitab Rraqa-eq.
[108] - Al Ma-eda 5: 52.
[109] - Twaha 2: 85.
[110] - Tarajim fil Eswaba, ekya Ibin hajar, ne Osudul Ghabah, ekya Ibin athiir. Ne AL Istii-abu, ekya Ibin Abdul barr.
[111] - AL Kamil fi Tarekh 3: 487. Ne Muwafiqiyat, ekya Zubairi bin bukar kya zakitoor saamimakki al-ani: 557.
[112] - Sunan Ttirimidh 2: 290.
[113] - Sun Ttrimidh 5: 291. Neswahiih Musilim 4: 1874. Ne Musinad Ahmadi bin Hambal 4: 281.
[114] - musinad Ahmad bin Hambal 3: 15. Ne Sunan Ibin Majah: 1 a muqaddimah omlyango: 1.
[115] - Assajidah 32: 18.
[116] - Nahjul Balagh: kyawandiikibwa ne Subuhi Sswaalih. Khutuba No 3: 48 ne Shareh Nnahj ekya Ibin Abil haddiid 1: 151.
[117] - Tarekh Tabar 3: ebyagwaawo mumwaka 11 Assaqiifa.
[118] - Shareh Nahjul Balagh, ekya Ibin Abil Hadiid b: 8. Ne 2: 21 – 66.
[119] - Swahiih Bukhaari 8: 21 bab Rajim al Habula minazzina.
[120] - Shareh Nahjul Balagh 16: 234.
[121] - Nahjul Balagh: Dactoor Subuhi Sswaalih. Khutuba No 3: 48 ne Shareh Nnahj ekya Ibin Abil hadiid 1: 151.
[122] - Swahiih Bukhare 5: 288. Ne Tarekh Tabar 1: 234.
[123] - Musitadiriki Nahahjul Balagh 1: 248, ekya Sheikh mahmuudi.
[124] - Nahjul Balagh, ekya Doctoor Subihi Sswalihi, khutuba 68: 26.
[125] - Musinda Ahmad bin Hambal 4: 281, ne Ghadiir, ekya Allamah amiin.
[126] - Okuyozayoza kwa ba Sheikh ababiri n’abakulu mubaswahaba eri amiirul mouminiina (as) kulw’omukolo gw’olunaku lwa Ghadiir, (kusangibwa mu, Tafusiir al Kabiir, ekya Fakhrar Razy mukuvvuunula ekigambo kya katonda nti ((owange ggwe omubakatuukiriza…)). Tarekh Baghidad 8: 290. Faidhil Qadiir 6: 217. Dhakhairil Aqaba: 68. Riyadh Nnadharah 2: 170. N’osanga akayimba ka hassan kumukolo ogwo mu: Manaqibul Khawarizimiyy: 135/ 152. Faraid Ssimiin 1: 73/39. Tadhikiratul Khawaaswi: 80 Biharul Anwar 37: 150, Safiinatul Bihaar 2: 306.
[127] - Al Ma-eda 5: 3.
[128] - Asibab Nnuzuul, ekya wahidy: 135.
[129] - Al Ittiqaan 1: 75.
[130] - Ttajul Jami-al Osuulu, ekya Sheikh Mansuur Ali Nasifu 3: 335. Mumulyango gwa Fadha-el Ali.
[131] - Hiliyatul Awuliya-e, ekya Abi na-em Al Asifahan 1: 68.
[132] - Tarekh Tabar 3: 202. Ne Imaama wa Ssiyasa, ekya Ibin Qutaiba 1: 10 – 20.
[133] - Nahjul Balagh, Ikutuba 74.
[134] - Al Baqara 2: 85.
[135] - Nahjul Balagh, ekya Dactoor Subuhi Sswaleh Khutubah 3 – Shiqishiqiyya.
[136] - Shareh Nahjul Balagh, ekya Ibin Abil Haddi 6: 46 – 50 ne Tarekh Tabar 2: 448.
[137] - Addural Manthuur, ekya Suyuut 6: 19.
[138] - Shereh Nnahj 6: 45.
[139] - Sahiih Bukhar 8: 286.
[140] - Shareh Nnahaj 6: 47 – 50.
[141] - Sahiih Bukhar 3: 138.
[142] - Nahjul Balagh, Ekya Ddactoor Subuhi Sswaleh Khutubah 3 asshiqishiqiyya.
[143] - Attashirifu bil minan, ekya Ibin Tawuus: 363.
[144] - Wasaa-el Shia-a, ekya Hurrul Amil 15: 54, Kitabul Jihaad.
[145] - Assaraa-el, ekya Ibin Idriis al Hill 3: 569.
[146] - Twayogedde dda kubitabo mwesangibwe.
[147] - Sahiih Bukhar 5: 81 omulyango 39.
[148] - Sahiih Musiliim 4: 1873. Ne Sunan Ttirimith 5: 596.
[149] - Sahiih Bukhar 4: 164 bab istikhilaf. Ne Sahiih Muslim 2: 119 kitabi Imaara.
[150] - Sharh Maqaasi ekya Tafutaazaan…. Ne mubirala binginnyo.
[151] - Ta-awiilaat Ibin Taimiyya eztali ntuufo ezita kumusingi gwa bamanyi mu kitabokye minihaajussunna. Nebyeyayogera mukitabo drasat anil Firaq fi Tarekhil Musilimiina ((Khawaarij Washia)), ekya Doctoor Ahmad Muhammad Ahmad Jaliyyi 1988, ne mu Tafusiiri ya Aya 55 mu ssuula ya Ma-eda obugatte n’ebyayogerwa mu Tafusiiril kash’af 1: 649.
[152] - Shareh Nahjl 12” 20 – 21.
[153] - Shareh Nahjul Balagh, ekya Ibin Abil Haddi 12: 20 – 21.
[154] - Swahiih Bukhaar 8: kitabul itiswaanu.
[155] - Musinad Ahmad bin Hambal 1: 88. 118. Ne Osudul Ghabah, ekya Ibin Athiir 2: 233. Ne Hiliyatul Awiliyaa-e ekya abi Na-emu al Asubahaan 5: 26.
- [156] - Difaa-e anil Kaafi, ekya Seyyidi tamur al Amiidi 1: 567 – 592.
[157] - Tarekh Baghidad fi tarujumat Abi Haniifa. Ne mujuzu esooka mu minihaaji ssunna, ekya Ibin Taimiya ne arraddu Ala Tawa-efu al mulihida, ekya Ibin taimiya, ne khutwatu, ekya maqiriizi: 260. Al Fasul fil Milal wa Nnahal, ekya Ibin Hazi. Ne al milal wa Nnahal, ekya shaharisitan.
[158] - Al ahkaamu ssulutwaaniyya, ekyafarraa-e: 20, 22, 23, ne Sharehel Maqasidi ekya Tafutaazaani 5: 233.
[159] - Al Ahkaamu Ssulutwaaniyya, ekyafarraa-e: 23, 24.
[160] - Sunan Ttrimidh 5: 658/3775. Ne Sunan Ibin Majah 1: 151/144. Musinad Ahmad 4: 172. Moujamul Kabiir, ekya Tabaran 2: 22/ 2589. Ne Muswanafu ekya Ibin Abi Sheiba 12: 103/12244. Ne Maswabiih Ssunna, ekya bagiwi: 4832. Tarekh al Kabiir ekya Bukhaar: / 3536.
[161] - Al – kamil fi Tarekh 4: 48 fi Hawadith Ssana 61 H. Tarekh Twabar 5: 404. Fi hawadith Ssana.
[162] - Sahiih Musilim 4: 1873/2408. Sahiih Musilimu bishareh Nnawaw 1: 15 179 – 181. Sunan Trimith 5: 66/3786. Sunan D’aram 2: 431. Musinad Ahmad 3: 14 ne 17 ne 26: 59 4: 67, 189. Ne Musitadirikik Hakimu 3: 124 kanzul ommaal 1: 172/870.
[163] - musinadi Abi ya-ala/6951. Majima-a Zzawa-ed 9: 166: 176.
[164] - Eyo ye Hadiith ya Ghadiir enjatiikirivu eyayogerwa ne ba Sahaba kikumi mu kkumi nga Allama Aamiini bweyagamba mukitabokye Ghaddiir 1: 14 – 72. Ne Ttirimi musunaniye 5: 633/3713. Ibin Abdul barii fill Isitii-abu 2: 27. Attwahaawi fi mushikil athaar 2: 308. Al Hakimu fi musitadirki 3: 109. Ibin kathiir fil bidaaya wannihaya 5: 209. Ibin Hajar al askalaani fi Fatihil Baari, Ibin Hajar al Makki mu Swawaa-eqil Muhiriq: 42. Ali Alqarri mu miriqaat fi Shaarehel Mishikaat: 568 yagamba nti ekifunika mukyo: mazima Hadiith eyo ntuufu teriimu kubuusa buusa, abamu kubanahadiisi b’agibalira mu muteeko gwa mutawaatiri. Ibin magaazi Sshafi-e Buruhan Ddiini al Halabi mufuti Sshafi-eyya mu Siiratul Halabiyya 3: 274.
[165] - Al Ahkam ddulutwaniyya, eekya farraa-e:10.
[166] - Annajim 53: 3 – 4.
[167] - Al Ahkam fi Osuulul Ahkam, ekya Ibin Hazim 4: 475 – 476.