KEEROL JOWA ƁOL NGOL

WOOTINƊINNGOL MEEƊEN E FII:

·        IMMUTAL E FODOORE

·        FODOORE ƁANNDU YANKEERE NDEN

WOOTINƊINNGOL MEEƊEN FII IMMUTAL E FODOORE NDEN.

Hiɗen wootinɗini wonnde: Allaahu seniiɗo on o immitinoyay yimɓe ɓen ɓaawo nde ɓe maayi e nder tagu hesu e nder ñalaande nde jiyaaɓe ɓen fodaa nden, o warjoo ɗoftiiɓe ɓen, o letta yedduɓe ɓen.

Ɗun ko fiyaake weluɗo fii mo diinaaji iwruɗi ka Allaahu seniiɗo on e filosofi yankooɓe ɓen fow fotti e mu’un, julɗo alaa ɓortorgal e ghirritagol ɗun, ko finnde Alghur’aana yankoore nde annabiijo meeɗen on Muhammadu (s a w) addi ɗun, kala gomɗinɗo Allaahu seniiɗo on gomɗinal timmungal gomɗini wonnde Nelaaɗo meeɗen on Muhammadu (s a w) ko nelaaɗo makko o nulirii mo fii fewnugol yimɓe ɓen e diina goongaha, ko bee on tigi gomɗina ko Alghur’aana tedduɗo on yewti fii immutal e fii njoddi e lette kon, o yewtii ɗun e nder ko ɓattii aayeeje wuluure.

Si tawii sikke naatii e goɗɗo ɗun haray ko sikkitagol e adduɗo nelal ngal, maa sikkitagol e taguɗo tagooreeji ɗin e bawɗe makko ɗen, hay ɗun wonaa si wonaa sikkitagol e lasliiji diinaaji ɗin fow e sellugol sari’aaji ɗin fow.

******

WOOTINƊINNGOL MEEƊEN FII IMMUTAL ƁANNDU  YANKE WAL NGAL

Ɓaawo ɗun ɗoo, haray immutal ɓanndu yanke wal ngal ko yeyaa ɗun e laruuraaji diina lislaamu kan, Alghur’aana tedduɗo on yewtii fii maggal ko laaɓi pos, ko konngol Allaahu seniiɗo on:

﴿ أَيَحْسَبُ الإِنسَانُ أَن لَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ.﴾.

{Hara neɗɗanke sikku wonnde men mooɓataa ƴi’e makko ɗen.

Wonaa no’o sikkiri non, ko men waawuɓe mooɓude ƴi’e kolli makko ɗin}. Suutarul Ghiyaama aaya 3, 4.

﴿وَإِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ ....﴾.

{ Si tawii a haawike hino hawnii, enee hara si tawii men wontii mbullaari e hara men wontay e tagu hesu?}.

﴿أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ﴾.

Hay e huunde wonaali immutal ɓanndu yanke wal ngal si wonaa artirgol neɗɗanke ñannde immutal ngal e immintinirgol mo ɓanndu makko ndun ɓaawo nde ndu boni e wattugol ndu e mbaadi mayru araniri ndin, ɓaawo nde ndi wontunoo ƴi’e wuɗuɗe.

Waɗɗaaki wootinɗinngol firooji immutal lugguɗi ɗin ɓuri nde’e finnde hoyunde nde Alghur’aana tedduɗo on noddi e mu’un, ko ɓuri heewude e immorde e immorde e ñaaweede e lummbugol siraate peesaneede golle mu’un ɗen, e aljanna on e yiite ngen, mbarjaari ndin e lette ɗen ko emmbere ko Alghur’aana tedduɗo on firi kon.

(Waɗɗaaki anndugol e laawol ngol tawata hewtataa e maggol si wonaa jooma feere luggu nde, wano wi’ugol: Taw hara si tawii ko ɓalli ɗin tigi artirtee kaa ko ɓalli nannduɗi e majji e mbaadi? E wonnde taw hara si tawii wonkiiji ɗin lannay wano ɓalli ɗin non kaa ɗi heddoto haa ɗi yiitida e ɓalli ɗin ka immutal? E wonnde taw hara si tawii immutal ngal ko neɗɗanke tun hertori kaa ko kala ko mari wonkii? Kaa hara artugol majji on e ñaawoore Allaahu seniiɗo on ko nde wootere kaa ko seeɗa seeɗa?

Si tawii wootinɗnngol fii aljanna e yiite ngen hino waɗɗii haray waɗɗaaki anndugol kaɗi woni jooni, wonaa kadi anndugol si ko ka nder kammu maa ka leydi, maa hara hiɗi luutondiri.

Ko wano non kadi si tawii anndugol balansi hino woodi hino waɗɗii kono waɗɗaaki anndugol si tawii ko balansi maanaa yankeejo e si tawii ko maruɗo beɗi ɗiɗi.

Ko wano non kadi waɗɗaaki anndugol wonnde siraate on ko laawol sewungol kaa ko feewugol maanaa yankewol, ko woni ko faandaa kon ko wonnde e nder ko lislaamu on yamiri ko sartinaaka nde tawata anndugol ɗun ko jeyaa ɗun e ɓalli kaa wonaa..)[1]

Ko goonga, ndee finnde ɗoo ka nder jannde immutal e fodoore no ɗun weliri fii nii ko ɗun ari ka nder diina lislaamu, si tawii goɗɗo faalaama yawtude ɗun o yaha e firooji yanñaaɗi ɓuri ko ari ka nder Alghur’aana tedduɗo kon, fii yo’o fellintin hoore makko o woɗɗitaa jiɓiliɓiiji -ɗi ɗaɓɓitay ɓe e janngooɓe janndeedi liddiiɗi diina kan- haray on tuma o faljinay hoore makko o ukkoo e nder jiɓiliɓiiji e wennje ɗe maraa hattoode.

Sifa ɗin firooji ɗi yewtooɓe ɓen e filosofi yankooɓe ɓen ukkotoo e mu’un alaa ka nder diina few, diina kan e jamaa on e politiki on maraa haaju e ɗin jiɓiliɓiiji e konnguɗi hebbiniraaɗi defte e hoore fijindaaru, ɗin taway ɗi jattii ko heewi e wakkilaare wenjooɓe ɓen e saa’iiji maɓɓe e miijooji maɓɓe ko aldaa e nafa.

Jiɓiliɓiiji waɗeeɗi e hoore ɗin firooji, hiɗen waawi jaaboraade ɗi ko hooli ɗen wonnde neɗɗanke waawataa faamude ɗin piiji wirniiɗi e me’en taway ɗi ko yaltuɗi e faamu me’en, feƴƴituɗi en ka nder leydi ɗoo, wonnde kala non hiɗen anndi wonnde ko Allaahu seniiɗo on woni ganndo waawuɗo on, o yewtii en fii immutal ngal e hasboore nden.

Waawaa wonude ka gannde neɗɗanke ɗen e wiɗennde makko ɗen faamata huunde nde ɗe anndaa ɗun, ɗe hewtaa e ganndal mu’un, si wonaa tuma o maayi o iwi e nder oo aduna ɗo’o tawayɗo ko aduna ndarndagol e ɗaɓɓitugol, ko honno o habborta e makko ñaawirgol hakkille makko ɗen e miijo makko ngon e piiji ɗi o ndarndii ɗin tun fii riiwugol ndee ɗoo huunde maa tabintingol nde? Ittii non sikke e yewtugol fensita fii mayre, si wonaa hara o yowiti e mbileyaagal, maa wonɗingol ɗun e goonga, wano tawiri ɗun ko tagu e neɗɗanke nde o ŋalɗata e kala huunde nde o anndaano o wowtaa, himo wa’i wa on majjuɗo ŋalɗuɗo e fii immutal ngal o wi’i: ﴿مَنْ يُحْيِي الْعِطَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾ ؟ 

{Ko hommbo woni wurnitayɗo ƴi’e hara ko ɗe wuɗuɗe}?[2]

Ngo’ol ŋalɗugol ɗoo maraa ka yowii, si wonaa tun o yi’aali mayɗo wuɗi ka immitii, kono oo neɗɗanke ŋalɗuɗo ɗoo yejjitii tageede makko nden ka laawol aranol, hari wonaa o hay e huunde, hari ɓanndu makko ndun ko ƴi’e wuɗuɗe hiɗe jillondiri e leydi ndin e ko woni e hoore mayri kon, e weeyo ngon e ko woni e nder maggo kon, haa o woni neɗɗanke mo tere mu’un wonndindiraa maruɗo hakkile jogiiɗo ƴi’e kolli:

﴿أَوَلمَ ْيَرَ الإِنْسَانُ أَنَا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَة ٍفَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُبِِينٌ* وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِيَ خَلْقَهُ﴾.

{Enee hara neɗɗanke yi’aali wonnde men tagii mo immorde e toɓɓere (maniyyu) e jaka yoo kanko ko’o wennjoowo feeñuɗo* O piyani men misal, o yejjiti tageede makko on}.

Sifa on yejjituɗo tageede makko nden:

﴿يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّة وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٍ﴾.

{Ko fuɗɗunooɗo ɗe (ƴi’e ɗen) ka laawol aranol ko on wurnitata ɗe, kanko ko’o annduɗo tagugol ngol fow}.[3]

O jaabete o wi’ee: An ɓaawo a ghirritike taguɗo tagooreeji ɗin e bawɗe makko ɗen, hiɗe ghirritii woodeede nelaaɗo on (s a w) e huunde ko’o addi kon, wonndude e ko raɓɓinɗiniɗaa anndugol gunndoo tageede ma e gunndoo ko woni sabu a waɗeede, e ko honno njanɗirɗaa, iwaa e toɓɓere nde maraano so’ugol wonaa faale wonaa hakkille yahuɗaa e nokkeeli toowuɗi rewuɗaa e nokkeeli buy fii yo’a wonu neɗɗanke fotondirɗo maruɗo hakkille miijitotooɗo maruɗo so’ugol e faamugol.

O jaabete o wi’ee: Ɓaawo ɗun ɗoo fow ko honno ŋalɗirtaa nde ngurndan ɗan artanay maa tuma wonuɗaa ƴi’e wuɗuɗe, ɗun fow hiɗa etaade fii anndugol ko’a maraa doole anndirgol ganndal ma’a ngal e ndarndagol ma’a ngol?

O jaabete o wi’ee: On tuma a maraa laawol si wonaa yo’a jaɓu ghirritoɗaa oo haghiigha mo Allaahu joomiraaɗo tagoore nden waɗi on, on taguɗo ma ittumaa e anngal e ƴi’e wuɗuɗe.

Kala ko etiɗaa anndugol huunde nde waawataako anndaade, taway nde ganndal ma’a ngal hewtataa nde haray ɗun ko etannde meereere.

Neɗɗanke ko yottii e ganndal e nder ɗii duuɓi sakkitiiɗo ɗoo fow, o yiiti kuuran e Radar e jarra e ko nanndi e ɗii piiji ɗoo, ɗin piiji tawayɗi si tawii fii majji yewtanooma e nder duuɓi feƴƴunooɗi wi’eteno ɗi waawaa wonude, ɗun wonayno huunde jalnori hay e gooto goongintaano. Kono neɗɗanke fii ma ɗun ɗoo fow o waawaali anndude haghiighatu Kuuran e jarra, maa yoga e sifaaji majji, si tawii o waawaali anndude ɗun, ko honno o tanƴinorta gunndoo tagu ngun, o iwa e ɗun o ƴawa hara himo faalaa anndude ko woni gunndoo immutal e fodoore.

Ko goonga, hino haanani neɗɗanke ɓaawo nde’o gomɗini lislaamu nde’o woɗɗitotoo jokkugol mbeleeɗe makko ɗen, o jokka ko nafata laakhira makko on e aduna makko ɗan, o waɗa ko ɓantata darnde makko nden ka Allaahu, o miijitoo huunde ko wallata mo e hoore makko e huunde ko’o fottata e mu’un tuma o maayi immorde e lette ghabru e immutal, tuma o darii malaa’ikaaɓe ɓen, e nde on tigi hulata:

﴿يَوْمَ لاَ تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ هُمْ يُنْصَرُونَ﴾.

{Ñannde nde tawi wonkii nafataa wonkii go’o, ki jaɓantaake tefoore, wonaa ɓe walleteeɓe}.[4]

Hunorde:

Hari Dokteer Haamid Hanafii- jannoowo ɗenngal aarabu ka suudu Mawndu Alas Ghaahira- waɗanii ndee deftere amen ka muulannde ɗiɗaɓere muulaande ka Muulirde Najaah- Ghaahira- hunorde ganndal yankoore moƴƴunde, ko fii ɗun waɗi si tawii meɗen faalaa wattugol nde e nder ndee muulannde ɗoo fii yo nafa kan timmu:

Bismi-laahi-Rahmaani Rahiim:

Ɓen wi’ayɓe hino waawi yewtude fii finndeeji sii’aaɓe ɓen e gannde maɓɓe ɗen e neediiji maɓɓe ɗin tippude e ko ayɓe maɓɓe ɓen winndi e hoore maɓɓe hino faljude, no ayɓe ɓen mariri ganndal woo e noɓe tottiri hoolaare ganndal yankoore nden woo ka eggugol ƴi’e ɗen e wattugol yewtere e hoore majje e nder laawol laaɓungol woɗɗitii ngol dartanagol hoore mu’un ko aldaa e dalil.

Mi wowlay ɗun ko mi fellituɗo wonnde ko mi woni e yewtude kon hino selli, ɓaawo nde mi janngi finndeeji ɓee imaamuuɓe sappo e ɗiɗo e nder mbaadi hertiindi e finndeeji sii’a imaami yankooɓe ɓen e nder mbaandi huuɓundi jamaanu juutungu.

E nder ndee jannde an juutunde fow nde mi woni wiltude ɗeri e mu’un ka nder defte taariika yankooɓe ɓen mi yaltaali e defte joomiraaɓe gannde ɓen ka sunna ko sifee. Faale an on e nden jannde e yiɗigol an tiiɗingol faamugol ko luggi e maggol ɓeydaali lan si wonaa woɗɗitagol e mayre e yaltugol e nder ko mi faalaa faamude haghiigha mu’un kon.. Sabu hari ɗun ko jannde nde aldaa e nafa nde naadimmi e janngugol defte ayɓe ngo’ol laawol, ko ngol laawol tinndingol e feccere e julɓe ɓen hirnaange e funnaange.

Ko gila ɗon mi ɓittori fewtinngol jannde an nden fii anndugol laawol imaamuuɓe ɓen sappo e ɗiɗo banŋe go’o, ko woni ɗun ko janngugol ngol laawol janngira ngol defte jooma maggol on, mi anndira finnde maɓɓe nden ko karamokooɓe maɓɓe ɓen e ɗaɓɓitayɓe maɓɓe ɓen winndi kon, hino jeyaa e ko aldaa e sikke wonnde yimɓe laawol ngol hino ɓuri anndude laawol maɓɓe ngol idii ko gaño maɓɓe anndi fii maggol, no ɓen ayɓe laaɓiri ɗenngol woo, maa koɓe okkaa faamugol ko woni e nder wonkii woo.