back

YEWTREE FII LAAƁAL

next

 

 

Ko adii baaba en an arude ka jonnde yewtere amen hannde, hari miɗo e nder miijo luggungo miɗo ndaarude jannganɗe feƴƴuɗe ɗen ka yewtere fii (piiji soɓuɗi) ko woni waɗude e nder ngurndan me’en ɗan miɗo etaade  saatugol ko mi roni e palje fii piiji soɓuɗi, miɗo habbii anndugol hannde ko hunɗun artirta laaɓal majji on si tawii soɓe heɓiiɗi.

No baaba en an arirnoo mi wi’i:

• Hanki on wi’iino lan si tawii piiji laaɓuɗi ɗin hawrii e soɓe laaɓal majji on iway. Enee ko honno ɗi hettirta ngal laaɓal iwungal ?

- Ko ɓuri heewude e ko artirta piiji soɓuɗi ɗin e laaɓal majji ko (ndiyan) ko nde ko tuuni kon lootirtee ndiyan maa lootoroɗaa ndiyan fii ittugol ndi, ko ɗun waɗi fuɗɗoren..

Laɓɓinirɗun aranun ɗun: Ndiyan ɗan.

Baaba en an ɓeyditi.

- Ndiyan ko: laaɓuɗan e jillaaɗan.

• Ko hon ɗun woni ndiyan laaɓuɗan?

- Ko wi’etee ndiyan laaɓuɗan..ko ɗan ndiyan ɗan yareten, mummunteeji ɗin yara, remuruuji ɗin yarniree ɗan..Ndiyan maaje ɗen e canɗi ɗin e saaƴay ɗan ɗan, ndiyan ponpiiji ɗin ɗan hewtay ɗan ka cuuɗi me’en e laawol tiyooji ka nder ca’e, ndiyan hino waawi wonude laaɓuɗan hay si tawii ɗan jillondirii seeɗa e loope maa njaare wano ndiyan canɗi e ɓulli.

• Ko honɗun woni ndiyan jillaa ɗan?

- Ndiyan jillaaɗan hiɗa waawi anndirde ɗan no weliri fii sabu tawde goɗɗun ɓeydaama e ndiyan ɗan, wano wi’irtaa ndiyan leemune, ndiyan mango, ndiyan fuuñe, a taway hino heewi tew mise en waawataa addude ɗe fow ɗo’o, ko wonuɗen yewtude ɗo’o ko fii ndiyan ɗan laɓɓinorten ɗan e ɗan yareten ɗan wonaa fii ndiyan leemune wonaa fii ndiyan fuuñe.

Anndu non ndiyan laaɓuɗan hino sennditii e pecce ɗiɗi: Mu’utasim e ɗan wonaa mu’utasim.

• Ndiyan mu’utasim ko honɗun firi?

- Ko wi’etee ndiyan mu’utasim: ko ɗan ndiyan ɗan tawata si tawii soɓe heɓii ɗan, ɗan tuunirtaa sabu ɗun si wonaa hara noonee majjan on maa dakkamme majjan on maa urngol majjan on waylor sabu ɗun, ko woni ndiyan ɗan wonaa mu’utasim ko ɗan ndiyan taway ɗan soɓay no soɓe heɓiri ɗan hay si tawii soɓe on battinoraali gooto e mbaadiiji majjan on tati.

• Ko honɗan woni ndiyan mu’utasim ɗan?

- Ko woni ɗan:

1- Ko ndiyan ɗuuɗuɗan: ko woni ɗun ko si tawii ɗan hewtii kurru wano ndiyan pompi ɗan wonuɗan ka nder cuuɗi me’en ka nder ca’e e ndiyan ɗan waɗeten ka hoore cuuɗi me’en (siterne) si tawii ɗan hewtii ko wi’etee kurru kon.

2-Ndiyan woyndu.

3-Ndiyan ilay ɗan: Wano ndiyan canɗi e ɓulli e ko nanndi e mu’un.

4-Ndiyan saaƴay ɗan fewndo ka ɗan saaƴata ɗon.

Ko ɗan ɗo’o wi’etee ndiyan (Mu’utasim).

• Ko ndiyan honɗan woni wonaa mu’utasim?

- Ko ndiyan beeli tosooki ɗin e miranji ɗin e looɗe ɗen e ko nanndi e mu’un immorde e di’e dewuɗe si wonaa ndiyan woyndu. ɗan tawata hewtaa kurru fighihi yankooɓe ɓen hino wi’a ɗan (ndiyan fanɗu ɗan). A anndii wonnde no ɗan yiidiri e soɓe ɗan soɓay.

• Ko honɗun woni ñaawoore ndiyan jillaa ɗan?

- Ñaawoore majjan ko ñaawoore ndiyan famɗu ɗan ɗan soɓay no ɗan hawriri e soɓe foti hiɗan ɗuuɗi maa hiɗan fanɗi wano dute, hino wattinee e ndiyan jillaa ɗan wano ɓiraaɗan e karsini e ko wonaa ɗun e wonnde no ɗan hawrondiriri e soɓe ɗan soɓay.

Baaba en an ɓeyditi ɓe maaki:

Kala ndiyan ɗuuɗuɗan e ndiyan fanɗuɗan ɗan wontay (mu’utasim) fannii ɗan taƴondiraali, si tawii loonde ka ndiyan ɗan maretee ɗon hino yollondiri e luurooji pompi ɗin haray ndiyan ɗan ko ɗuuɗu ɗan wi’etee, ndiyan wureere waɗaa ɗan ka hurgo lootorgo si tawii ndiyan jokkondir ɗan e kurru ɗan udditaama e mayre, haray ndiyan ɗan wonii huunde wootere ɗan wonay ɗuuɗu ɗan, ɗun ɗon fow,  ko fannii hiɗan jokkondiri ko wano non..

• Moƴƴii..ko hon ɗun waɗata si tawii cinte ƴiiƴan yanii e marirde ndiyan demmbunde nde tawata ndelo mu’un ko emmbere kurru..?

- Ɗan soɓirtaa sabu ɗun si wonaa hara jinte ɗen ɗuuɗu wayli mbaadi ndiyan ɗan soyɗiri sabu noonee ƴiiƴan ɗan.

• Si tawii non ƴiiƴan ɗan ko e nder ñeddude tosokere sinti ?

- On tuma nder ñeddude nden haray soɓii.

• Si tawii non en udditii e hoore mayre ndiyan pompi ɗin ndiyan ɗan laaɓii ?

- Ndiyan ñeddude nden laaɓay [kono ndiyan ɗan soɓitay si tawii ndiyan pompi ɗin taƴondirii e majjan, hiɗa saatii anndunde wonnde si tawii ñeddude soɓii nde laɓɓinirtaake si wonaa nde loota laabi tati].

• Si tawii en hibbii ndiyan satalde e hoore huunde soɓunde, enee ndiyan satalde nden soɓay ?

- Wonaa non woniri, sabu soɓe nangataa sorommbooru ndiyan wonuɗan hibbude ɗan iwa ka satalde, wonaa sorommbooru ndun soɓata wonaa ndiyan wonuɗan ka nder sataltde ɗan.

• Ko honno ndiyan saaƴay ɗan ɗan laɓɓinirta piiji ɗin?

- Ko si tawii ɗan saaƴii e hoore mu’un. Foti non ko soɓi kon ko leydi, maa ko conci maa ko ndaɗɗudi tuma ɗan muti e nder mu’un. Maa ko wonaa ɗun sarti nde tawata ko jippii kon hino sella wi’eede ko ndiyan saaƴuɗan wonaa yo taw ko cinte seeɗaaje iwi ka asama ɗe waawataake wi’eede ko ndiyan saaƴu ɗan.

• Enee saaƴugol ndiyan ɗan e hoore mu’un laawol gootol yonay ?

- Laawol gootol yonay si wonaa ka ɓanndu e ka conci soɓirɗi bawle ɗun ɗon ɗuuɗugol ngol hino tawaa [ko wano non kadi ka ñeddude].

• Enee ndiyan saaƴay ɗan hino laɓɓina ndiyan soɓu ɗan ?

- Eyyo, si tawii ɗan jillondirii.

• Ko honno mi laɓɓinirta ndiyan fanɗu ɗan maa ndiyan ɗuuɓu ɗan piiji soɓuɗi ɗin ?

- En laɓɓiniray kala huunde soɓunde..kala huunde lootirgol nde ndiyan foti ko ɗan buy foti ko ɗan seeɗa laawol gootol kono hino waɗɗii ka lootirgol ndiyan fanɗu ɗan nde ndiyan laaɓɓiniraa ɗan ɗan senndindirtee e huunde soɓunde nden.

• Enee piiji tuunirɗi soɓe ɗin fow ko e nder ngol ɗo’o laawol laɓɓintee?

- Eyyo, si wonaa ko woni arude ɗo’o kon:

1-Miranji soɓirɗo beere ɗin wano biiniiji ɗin e weeruuji ɗin e ko wonaa ɗun lootirte ndiyan laabi tati.

2-Piiji soɓirɗi bawle boobo muynoowo mo ñaamaali ñiiri taho foti ko gorko maa ko jiwo, en hibbay ndiyan e emmbere ka ɗe woni ɗon, hatonnjinaa ko ɓuri ɗon. Si tawii ko concol maa ko nanndi en mu’un hatonnjinaa e haamugol.

3-Miranji ɗi tootooru maayi e mu’un, maa ko kose yari e mu’un ɗun ɗon ko laabi jeeɗiɗi looteten.

4-Miranji ɗin si tawii bareeru yoodike e majji maa mettiiɗi ɗun mowlirte mbullaari taho, ɓaawo ɗun lootiree ndiyan laabi ɗiɗi maa tere mayru on fow [hino waɗɗii fofirgol mbullaari taho ɓaawo ɗun lootira ɗi ndiyan laabi tati].

5-Conci soɓirɗi bawle, a wuppirayɗi ndiyan ilayɗan laawol gootol maa wuppiraaɗi ndiyan kurru maa ndiyan pompi laabi ɗiɗi maa wuppiraaɗi ndiyan fanɗuɗan laabi ɗiɗi haamaaɗi, si tawii non ko conci soɓirɗi ko wonaa bawle kon, a wuppirayɗi ndiyan fanɗuɗan laawol gootol haamaaɗi maa wuppiraaɗi ndiyan buy hara a haamaali ɗi.

6-Ɓanndu soɓirndu bawle a lootiray ndu no siforaa ka limoore jowaɓere ndiyan fanɗuɗan haray hino waɗɗii senndindirgol ndiyan laɓɓinirɗan ɗan e ɓanndu ndun e laawol wowtaangol ngol.

7-Nder miran on, si tawii o soɓirii ko wonaa beere, maa mettugol bareeru maa joode mayru on hewtii miran on maa ndu ukkorii tere mayru on maa tootooru maayii e nder makko, haray en layɓiray mo ndiyan fanɗuɗan laabi tati maa ndiyan ɗuuɗuɗan maa ilayɗan maa saaƴay ɗan [laabi tati kadi].

Ɓaawo miranji ɗin non..?

- Si layɓaama nde wootere hayay laaɓii, hay ndiyan fanɗuɗan ɗan.

• Ko honno mi laɓɓinirta newre an tuunirnde soɓe miɗo jogii ndiyan fanɗu ɗan?

- Si tawii wonaa coofe tuunini ngo hibbu ndiyan e hoore maggo laawol gootol, si tawii ndiyan laɓɓinirɗan ɗan seedii e junngo ma’a ngon haray ngo laaɓii.

Laɓɓinirɗun ɗiɗaɓun ɗun: ko naange ngen.

• Ko honɗun naange ngen laɓɓinta?

Naange ngen ko leydi ndin e ko ñiiɓi e hoore mayri kon laɓɓinta e maadiiji ɗin, hino wattii e ɗun huɗo kon [baafe ɗen e leɗɗe ɗen, e kaaki majje on pelle ɗen e puɗiriiji ɗin e dimɗe ɗen ko adii ɗe tetteede e ko wonaa ɗun immorde e piiji tabituɗi ɗin ka hoore leydi tawnataake e ɗun].

• Ko honno naange ngen laɓɓinirta leydi ndin e maadiiji ɗin ?

- Ko si tawii nge yaltii e hoore majji haa soɓe on yoora sabu battingol ndaygu magge on wonndude e iwugol soɓe on tigi.

• Si tawii leydi soɓundi ndin ko yoorundi, en faalaama laɓɓinirde ndi naange ngen?

- En yuppay ndiyan e hoore mayri haa si tawii naange ngen yorniiɗi haray ɗi laaɓii.

• Si tawii leydi ndin soɓirii bawle naange ngen yaltii e hoore mu’un yoorii?

- Leydi ndin laaɓay si tawii batte coofe ɗen heddaaki e mayri.

• Koccuuje ɗen e mbullaari ndin, e loope ɗen, e kaaƴe ɗen ɗun ko lintaaɗun e nder leydi ndin si tawii ɗun tuunirii coofe naange ngen yornii ɗun?

- Ɗun ɗon kadi haray laaɓii.

Laɓɓinirɗun tataɓun ɗun: Iwugol soɓe on tigi.

• Piyanee lan misal e ɗun.

- Iwugol ƴiiƴan ɗan e nder hunnduko kon, maa nder kine ɗen, maa nder noppi ɗin, ɗun ko iwugol soɓe on tigi.

No ƴiiƴan ɗan iwiri hunnduko kon laaɓay, kine ɗen noppi ɗin gite ɗen ko wano non hatonnjinaa e laɓɓinirgol ndiyan.

Ɓanndu mummunte non?

- Ko wano non ɓanndu mummunte, no ƴiiƴan ɗan iwiri ka hunndukogertogal ngal hunnduko maggal on laaɓay..

• Eneee meselal hino soɓa –ƴettirgal lekki-si tawii ngal tufaama e nder ɓanndu neɗɗanke maa mummunte, ngal hawrondirii e ƴiiƴan ɗan ka nder ɓanndu?

- Wonaa non woniri, ngal soɓataa si tawii ngal yaltii ka nder ɓanndu hara ngal jillaa ƴiiƴan hawrondirgol e soɓe on ka nder ɓanndu ɗun addataa soɓugol ngol.

Laɓɓinirɗun nayaɓun ɗun: Leydi ndin..kala ko wi’etee leydi hino laɓɓina wano hayre, e njaare e mbullaari maa simon e ko nanndi e mu’un hino sartinaa e leydi yo taw ko [yoorundi] laaɓundi.

• Ko honno mi anndirta hindi laaɓi?

- Fannii a anndaali hindi soɓi haray hindi laaɓi, gila ɗon haray hi ndi laaɓi.

• Ko honɗun laɓɓinta leydi ndin ?

- Leydi ndin hino laɓɓina nder teppere, e paɗe sabu yahugol e hoore mayri maa fofirgol ndi e hoore sarti nde soɓe on iwata e teppere nden maa e paɗe ɗen, sabu yahugol ngol maa fofugol ngol, ɗun ɗon ko si tawii soɓe on ko e leydi soɓundi ndin heɓii ɗun foti ko e yahugol e hoore mayri [Si tawii non wonaa e ko wonaa e ɗun ɗon leydi ndin waawataa laɓɓinnde ɗun].

Laɓɓinirɗun jowaɓun ɗun: Ko jokkugol.

• Piyanee lan misal e ɗun?

- Keefeero lintaaɗo e piyude e misal wonnde ko soɓuɗo keefeero si tawii o silmii haray o laaɓii, laaɓira sabu ɗun ɓiɗɗo makko tosokun kun on wonunooɗo hino soɓi sabu baaba en mu’un. Maama soroojo keefeero e patiraawo keefeero si tawii ɓen ɗiɗo silmii ɓiɗɗo maɓɓe tosokun kun silmiray sabu ɗun, on tawnooɗo ko sabu maɓɓe soɓiri, ɗun ɗon fow ko si tawii paykun kun ko e silmuɗo on wonndi nde tawata ko e ley koyɗe makko on woni ko kanko woni ne’ude mo hara o wonndaa e keefeero ɓuruɗo mo ɓattaade e makko.

Si tawii beere wontii wineeger haray nde laaɓii weeru ka o woni ɗon on laaɓira sabu ɗun.

Mayɗo si tawii fewnaama laabi tati haray o laaɓii, jungo fewnuɗo on laaɓira sabu ɗun, e peccal ka o fewnaa ɗon e conci ɗi o fewniraa ɗin.

Concol tuunirgol soɓe si tawii a wuppirii ngol ndiyan fanɗuɗan-e piyude e misal-haray ngol laaɓii, junngo wuppirgo ngon kadi laaɓira sabu ɗun.

Laɓɓinirɗun jeegaɓun ɗun: Ko lislaamu on.

• Ko honno lislaamu on laɓɓinirta? Ko hommbo lislaamu on laɓɓinta ?

- Lislaamu hino laɓɓina keefeero ñaawaaɗo wonnde ko tuunuɗo tuma o silmi, o laaɓa kanko e sukundu makko ndun e peɗaali makko ɗin, e ko wonaa ɗun immorde tere ɓanndu makko ndun wonunooɗe ko soɓuɗe sabu keefeeru makko ngun.

Laɓɓinirɗun jeeɗiɗa ɓun ɗun: wirnagol hellifaaɗo julɗo, maa paykun senndindir kun.

• Ko honɗun woni wirnagol julɗo?

- Ko nde hattotoɗaa mo hara a alaa yiirude mo gite ma’a ɗen.

•Si tawii non o wirnike?

- Si tawii o wirnike o laaɓay, piiji makko ɗin fow laaɓa e miranji makko ɗi o wonndi e mu’un ɗin, wano conci makko ɗin. E ndaɗɗudi makko ndin e miranji makko ɗin e ko wonaa ɗun si tawii a tanƴinike wonnde o laɓɓinii ɗi.

• Piyanee lan misal e ɗun ?

- Conci siɗɗo ma’a ɗin hari hino tuuni soɓe e piyude misal hara himo anndi ɗun maa o anndaa kono an hiɗa anndi ɗun foti ko o ɗoftiiɗo ñaawooje sari’a ɗen maa o ɗoftaaki..ɓaawo ɗun siɗɗo ma’a on wirnike, o artii a sikkitike si tawii o laɓɓinii ɗin, on tuma a wi’ay: conci siɗɗo an on hino laaɓi.

A wi’ay ɗun ko aldaa e lanndagol mo.

Laɓɓinirɗun jeetataɓun ɗun: Eggugol

• E misal ?

- ƴiiƴan neɗɗo-e piyude e misal ɗan sonsoliwil maa karan ñaamata immode e koy kulloy koy maraa ƴiiƴan e faamu yimɓe ɓen, si tawiii kun yarii ɗan ɗan deeƴii ka nder reedu makko, ɓaawo ɗun kullun kun waraama ɗan ƴiiƴan ɗon meemii ɓanndu ma’a ndun maa conci ma’a ɗin haray ko ƴiiƴan laaɓuɗan.

Laɓɓinirɗun jeenaya ɓun ɗun: ko waylagol:

• Ko honɗun woni waylagol.

- Ko woni ɗun: ko waylagol huunde nde wonta huunde go’o nde nanndaa e aranere nden, e waylitagol mayre hara wonaa waylagol innde mayre on maa sifa mayre on maa seedugol peppe mayre on.

• Piyanee lan misal ?

- Leggal soɓungal-e piyude e misal-si tawii ngal sumii ngal wontii ndoondi haray ndoondi ndin hino laaɓi.

Laɓɓinirɗun sappaɓun ɗun: Yaltugol ƴiiƴan emmbere yaltaynde e mummunte hirsaaɗo e laawol sari’a lislaamu ngol, on tuma hiɗen waawi ñaawude wonnde ƴiiƴan luttuɗan ɗan e kirse ɗen hino laaɓi.

Laɓɓinirɗun sappo e go’aɓun ɗun: Waylagol beere e wineeger, ɓaawo weneeger e nder ko’o moƴƴintee kon o wonay beere e tuma go’o hara himo soɓi ɓaawo ɗun o waylitoo o wona wineeger o laaɓa.

Laɓɓinirɗun sappo e ɗiɗaɓun ɗun: laɓɓingol mummunte ñaamuɗo soɓe neɗɗanke:

Mummunte mo teewu mu’un ñaametee si tawii wowtii ñaamude soɓe neɗɗanke haray ñaamugol teewu makko on e yarugol ɓiraaɗan makko ɗan hino harmi, haray coofe makko on e ñaañe makko ɗen e lakkere ɓanndu makko ndun hino harmi.

• Ko honno mummunte ñaamuɗo soɓe neɗɗanke laɓɓinirtee?

- Ɗun hino gasira haɗugol mo ñaamugol soɓe ɗen dummune mo tawata si feƴƴii ɗon wi’ataake ko ñaawoowo soɓe neɗɗanke, ko woni o wontay mummunte laaɓuɗo.

• On tuma non?

- On tuma si tawii ɗun ɗon gasii haray teewu makko on e ɓiraaɗan makko on hino laaɓi e ko feƴƴi kon fow.

 

* * * * * *

 

 

index